Η Ζαριά (2019)

Το ειρωνικό παράδοξο των συγκυριών

Ο Benny και ο Ruben (που προτιμά να τον φωνάζουν Frankie) Stein, ετεροθαλή αδέλφια και ιδιοκτήτες σινεμά πορνό σε μια αγγλική κωμόπολη, ετοιμάζονται για το πρωτοχρονιάτικο πάρτι της επιχείρησής τους - αγωνιώντας, συγχρόνως, για τα αστρονομικά τους χρέη στην τοπική μαφία - όταν ξάφνου εμφανίζεται ένας μυστηριώδης τύπος, ο οποίος απαιτεί να του σερβίρουν ποτό μαζί με πληρωμένη γυναικεία συντροφιά. Ενώ ο λιγάκι αγαθιάρης Ruben, που τυχαίνει να είναι μόνος του στο φουαγέ, πασχίζει μάταια να του εξηγήσει ότι δεν πρόκειται για "τέτοιου" είδους κατάστημα, ο αμετάπειστος επισκέπτης αφήνει να εννοηθεί πως είναι ο διαβόητος αρχιγκάνγκστερ Reginald Kray, δείχνοντας στον Ruben τα ανάλογα μακάβρια πειστήρια και δίνοντάς του την ευκαιρία να ανακαλύψει τα δικά του εγκληματικά ένστικτα...

Η Ζαριά του Βρετανού θεατρικού συγγραφέα και σεναριογράφου Peter Straughan (γνωστού από την ταινία Οι Άντρες που Κοιτούν επίμονα Κατσίκες, την υποψήφια για Oscar κινηματογραφική διασκευή - μαζί με την πρόωρα χαμένη σύζυγο και συνάδελφό του, Bridget O'Connor - του περίφημου κατασκοπικού μυθιστορήματος Και ο Κλήρος Έπεσε στον Smiley του John le Carre, την ιστορική τηλεοπτική σειρά Wolf Hall και την πρόσφατη μεταφορά στη μεγάλη οθόνη της Καρδερίνας της Donna Tartt), ξεκινά σαν μια απολαυστικά "λοξή" κωμωδία παρεξηγήσεων με ξεκαρδιστικά στιγμιότυπα, για να μας βουτήξει, ύπουλα και έντεχνα, σε πολύ σκοτεινά νερά. Πριν καλά καλά το πάρουμε είδηση, το βάρος της υπόθεσης έχει μετατεθεί στο οικογενειακό και υποστασιακό, στην ουσία, δράμα που σχεδόν αθόρυβα άρχισε να ξετυλίγεται σε δεύτερο επίπεδο, για να έρθει βαθμιαία σε πρώτο πλάνο.

Η γραμμή που χωρίζει το τραγικό απ' το κωμικό είναι επικίνδυνα λεπτή. Στην αρχαιότητα, οι παραστάσεις τραγωδίας περιόριζαν την κίνηση των ερμηνευτών στο απολύτως απαραίτητο, προς αποφυγήν του παραμικρού που θα μπορούσε να φανεί αστείο στους θεατές. Ταυτόχρονα, όμως, το κωμικό δεν είναι παρά η άλλη όψη του τραγικού: ό,τι μας προξενεί το γέλιο μέσα σε ορισμένα συμφραζόμενα, είναι το ίδιο που σε διαφορετικές συνθήκες θα μας στενοχωρούσε ή θα μας εξόργιζε. Έχοντας ως βάση τις επιταγές του κλασικού θεάτρου (συμπύκνωση του δραματουργικού χρόνου στη συμβατική διάρκεια μιας ημέρας, χρήση της τραγικής ειρωνείας ως κινητήριας δύναμης για την πλοκή), ο Straughan αναδεικνύει τη διττή αυτή διάσταση και δυναμική κάθε στοιχείου ή περιστατικού το οποίο λειτουργεί καταλυτικά σε μια παγιωμένη κατάσταση. Η απροσδόκητη άφιξη ενός αγνώστου που κλονίζει ανεπανόρθωτα τις ήδη ευαίσθητες ισορροπίες - καταρχάς από καθαρά πρακτική άποψη, αλλάζοντας το ζυγό αριθμό των προσώπων σε μονό - αναγκάζει τους υπόλοιπους να επαναπροσδιορίσουν τη θέση και το ρόλο τους στα γεγονότα, οδηγώντας διαδοχικά σε κορυφώσεις του κωμικού και της τραγικότητας.

Η δυαδικότητα, άλλωστε, αποτελεί κι ένα απ’ τα θεμελιώδη συστατικά του δράματος, σε πολλαπλές νύξεις και εκφάνσεις. Οι δυο ιδιοκτήτες του σινεμά έχουν δυο υπαλλήλους, το φιλήσυχο, φοβητσιάρη θυρωρό Moon, που εκτελεί, παράλληλα, επαχθή χρέη καθαριστή και το μάγκα και φαφλατά τεχνικό προβολής Beck, οι οποίοι, με αφορμή το επικείμενο πάρτι, παρουσιάζονται μεταμφιεσμένοι σε εμβληματικούς κινηματογραφικούς ήρωες - King Kong ο πρώτος, Josephine από το Μερικοί το Προτιμούν Καυτό ο δεύτερος. Η στολή του Beck, μάλιστα, εμπεριέχει μια επιπλέον δυαδικότητα, αφού πρόκειται για μεταμφίεση πάνω απ' τη μεταμφίεση: στην ταινία, η "Josephine" είναι στην πραγματικότητα άντρας - ο σαξοφωνίστας Joe (Tony Curtis) - ο οποίος έχει ντυθεί γυναίκα για να γλιτώσει απ' τους μαφιόζους που τον κυνηγούν εξαιτίας μιας παρεξήγησης. Εκτός από σουρεαλιστική νότα, ο ρόλος του Beck είναι, κατά κάποιον τρόπο, το κλειδί για την αποκρυπτογράφηση του έργου, που ο συγγραφέας επιδέξια μας το περνάει κάτω απ' το τραπέζι. Όλα (και όλοι) έχουν και μια άλλη πλευρά, πότε εμφανή και πότε αθέατη - σαν τον Ruben, που έχασε μικρός το δίδυμο αδελφό του σε πυρκαγιά και κουβαλά πάντα μέσα του τo δυσβάστακτο αυτό κενό. Και ο γκάνγκστερ Reginald (ή Reggie) Kray, εξάλλου, είχε δίδυμο αδελφό, τον Ronald (ή Ronnie), ο οποίος ήταν και συνέταιρός του στο έγκλημα (πραγματικά πρόσωπα, οι αδελφοί Kray έδρασαν στο Λονδίνο μέσα στις δεκαετίες του '50 και του '60 - εποχή στην οποία αναφέρεται και η υπόθεση του έργου). Η συγκεκριμένη λεπτομέρεια είναι το "κερασάκι στην τούρτα" που θα σπρώξει τον ψυχικά τραυματισμένο - και προφανώς διαταραγμένο - Ruben σε παράτολμες αποφάσεις, θέτοντας αμετάκλητα σε κίνηση το δραματικό μηχανισμό.

Το ίδιο το ονοματεπώνυμο του Ruben έχει τη δική του ειρωνική σημειολογία. Προφερόμενο όλο μαζί, ακούγεται σαν "Rubinstein", φέρνοντάς μας στο νου τον αείμνηστο βιρτουόζο πιανίστα (ή το συνονόματό του συνθέτη κινηματογραφικής μουσικής), ενώ Steinway είναι η ιστορική και φημισμένη αμερικανική μάρκα πιάνων. Αν και ο Ruben δεν μας προϊδεάζει εξαρχής για τη δεξιοτεχνία του σε οτιδήποτε, θα γίνει τελικά εκείνος που κινεί τα νήματα, που θα μεταβάλει απότομα και καθοριστικά τον τόνο των τεκταινομένων και θα δώσει στο δράμα τη θεαματικά ανατρεπτική του λύση. Ζητώντας να τον αποκαλούν Frankie (σε άρνηση της εβραϊκής του καταγωγής), αποκηρύσσει επίσης το μέρος του εαυτού και του παρελθόντος του που συνδέεται με τον Benny, τον μεγαλύτερο ετεροθαλή του αδελφό, τον οποίο (ίσως βάσιμα) θεωρεί υπεύθυνο για το θάνατο του διδύμου του. Έτσι, όμως, κόβει συμβολικά κάθε δεσμό με τις ρίζες του, πράγμα που σχεδόν καρμικά θα οδηγήσει και στην κυριολεκτική - αιματηρή - αποκοπή του όχι μόνο απ' τον Benny, μα και απ' όλα όσα συναρμολογούσαν ως τότε τον κόσμο του.

Ο πρωτότυπος τίτλος του έργου είναι Bones, δηλαδή Κόκαλα, εύστοχα μεταφρασμένος στα Ελληνικά ως Ζαριά. Ακριβώς όπως και στη δική μας αργκό, η λέξη "bones" (στον πληθυντικό) σημαίνει "ζάρια" και έχει τις καταβολές της στην πανάρχαιη, παγκόσμια συνήθεια των ανθρώπων να χρησιμοποιούν τα κόκαλα απ' τους αστραγάλους (κότσια) μικρών ζώων, αρχικά για την πρόβλεψη του μέλλοντος και στη συνέχεια σαν τυχερό παιχνίδι - από κει, πιθανότατα, προήλθε συνεκδοχικά και η φράση "έχω τα κότσια". Ο ρόλος της τύχης στη ζωή, παρά τη διαδεδομένη αντίληψη πως ευνοεί τους τολμηρούς, είναι ένας ακόμα παράγοντας τραγικής ειρωνείας, μια και πρόκειται για κάτι εντελώς απρόβλεπτο και αστάθμητο. Πεπεισμένος ότι του έπεσε "η καλή ζαριά" - όσο καλή μπορεί να είναι μια ζαριά που πέφτει στον πιο ασταθή πνευματικά και συναισθηματικά χαρακτήρα - ο Ruben αποκτά τα "κότσια" να προκαλέσει την τύχη του, παίρνοντας στο λαιμό του όποιον βρέθηκε ακούσια μπλεγμένος στα απονενοημένα του σχέδια.

Εξέχουσα θέση στη Ζαριά κατέχουν οι άμεσες και έμμεσες κινηματογραφ(οφιλ)ικές αναφορές, οι οποίες συνθέτουν ένα ιδιαίτερα ενδιαφέρον νοηματικό υπόστρωμα. Μιλήσαμε πιο πριν για τις μεταμφιέσεις των σινεφίλ Moon & Beck, οι οποίοι, παρακολουθώντας κλασικά film noir στο τσοντάδικο, κλείνουν κοροϊδευτικά το μάτι στον Adrian LeDuc (Colin Firth) του ιδιότυπου αργεντίνικου thriller Διαμέρισμα Μηδέν, ο οποίος μετέτρεψε τη δική του "ψαγμένη" κινηματογραφική αίθουσα σε πορνοσινεμά. Η εισβολή και το "κατσίκωμα" του γκάνγκστερ στο φουαγέ θυμίζουν την κατάληψη του πανδοχείου από τον αρχιμαφιόζο Johnny Rocco (Edward G. Robinson) και τους μπράβους του στη Βοή της Καταιγίδας, ενώ το αιματοβαμμένο "ξεκαθάρισμα" του φινάλε, πέρα απ' τα σαιξπηρικά του προηγούμενα, παραπέμπει (όπως και το κόψιμο του δαχτύλου) στο Reservoir Dogs. Όχι τυχαία, όλες οι παραπάνω ταινίες διακρίνονται, με τη σειρά τους, από έντονη θεατρικότητα, η οποία εντοπίζεται τόσο στα λίγα πρόσωπα και τους περιορισμένους χώρους δράσης, όσο και στην ίδια τη σεναριακή τους υφή.

Με τέτοια πρώτη ύλη (σε όμορφη, ρέουσα ελληνική απόδοση της Μαργαρίτας Δαλαμάγκα-Καλογήρου) στα χέρια του, ένας πάντα εμπνευσμένος και ευρηματικός σκηνοθέτης σαν τον Θοδωρή Βουρνά δεν μπορούσε παρά να κάνει θαύματα. Τα εβδομήντα λεπτά μιας εξαιρετικής σε κάθε επίπεδο παράστασης πέρασαν στην κυριολεξία χωρίς να τα καταλάβουμε, αφήνοντάς μας με την επιθυμία να την ξαναδούμε - και όχι μονάχα άλλη μια φορά. Με την αψεγάδιαστη οργάνωση και τους συναρπαστικούς της ρυθμούς, η Ζαριά του Βουρνά μας έκανε να γελάσουμε με την καρδιά μας, να σαστίσουμε, να πονέσουμε για τα απανωτά "κερατιάτικα" παθήματα των (αντι)ηρώων της, ακολουθώντας με κομμένη ανάσα το νήμα μιας αμείλικτης - αναπόφευκτης, ωστόσο, κατά τη λογική και την τελολογία του έργου - "αντίστροφης κάθαρσης". Η μαύρη κωμωδία είναι είδος που του ταιριάζει γάντι σκηνοθετικά, στο σανίδι καθώς και στην οθόνη. Στη Ζαριά δείχνει και πάλι την αδιαπραγμάτευτη μαεστρία του στο συντονισμό των ηθοποιών, την αξιοποίηση των ιδιοσυγκρασιών τους και την ευφυή εκμετάλλευση του σκηνικού χώρου και χρόνου, στήνοντας έξοχους ζωντανούς πίνακες μέσα σ' ένα περιβάλλον - δημιουργία της Αρετής Μουστάκα, η οποία, μαζί με τη Χριστίνα Πανοπούλου, επιμελείται και τα κοστούμια - οικείο οπτικά μα και κάπως αλλόκοτα (με την καλή έννοια), "αλαφροΐσκιωτα" ατμοσφαιρικό - χάρη, επίσης, στους φωτισμούς του Γιώργου Αγιαννίτη - που έχει κάτι από τα εφιαλτικά ενδοσκοπικά οράματα του Dale Cooper (Kyle MacLachlan) στον Ύποπτο Κόσμο του Twin Peaks.

Σχεδόν τρομακτικά πειστικοί, φορώντας τους ρόλους τους σαν δεύτερο δέρμα, οι πέντε ερμηνευτές μάς καθήλωσαν με την προσωπική γοητεία τους, τη δυνατή τους χημεία και την αμείωτη αμεσότητα στις αλληλεπιδράσεις τους. Ο Μανώλης Κλωνάρης πλάθει έναν Ruben εύθραυστο και επικίνδυνο συγχρόνως, δέσμιο της χρόνιας, κακοφορμισμένης του πικρίας - ένα πληγωμένο παιδί που ποτέ δεν μεγάλωσε και βρίσκεται άξαφνα με φονικό όπλο στα χέρια του και τόνους ανεκδήλωτου, συσσωρευμένου θυμού. Ο Μάριος Δερβιτσιώτης είναι απολαυστικός ως "νονός της νύχτας" που έχει μάθει να επιβάλλει τη θέλησή του με κάθε μέσο, υποτιμώντας την εφευρετικότητα (και την απελπισία) των δυνάμει θυμάτων του. Οι Γιώργος Μπανταδάκης και Τάκης Παρασκευόπουλος ενσαρκώνουν με μπρίο και φινέτσα το κωμικό ντουέτο των Moon & Beck αντίστοιχα, με τα ταμπεραμέντα των χαρακτήρων που υποδύονται να αναιρούν ξεκαρδιστικά τις μεγαλεπήβολες συνδηλώσεις των στολών τους. Και ο Αλέξανδρος Νταβρής δίνει μια καλοζυγισμένη, στιβαρή και επιβλητική ερμηνεία ως Benny Stein - μοναδική φωνή έστω και επισφαλούς λογικής μέσα στο κλιμακούμενο χάος που τον κυκλώνει.

(Αθήνα, Οκτώβριος 2019)

ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Το κείμενο αυτό πρωτοδημοσιεύτηκε στο διαδικτυακό περιοδικό Fractal (22.10.19). Οι παραστάσεις της Ζαριάς δίνονται από τις 4 Οκτωβρίου 2019 και κάθε Δευτέρα & Τρίτη στον πολυχώρο Αγγέλων Βήμα της Ομόνοιας.