Ο Άνθρωπος Ελέφαντας (2019)

Η ομορφιά ενός τέρατος στο τσίρκο της ζωής

Ο Joseph Carey Merrick γεννήθηκε στην αγγλική πόλη Λέστερ το 1862. Γύρω στα πέντε του χρόνια άρχισε να εμφανίζει στο κεφάλι και το σώμα του δύσοσμους παραμορφωτικούς όγκους που χειροτέρευαν με τον καιρό, δίνοντάς του όψη αποκρουστική και αχρηστεύοντας το δεξί του χέρι. Στα έντεκά του έχασε από πνευμονία τη μητέρα του - που αν και καλλονή, είχε πιθανώς και η ίδια κάποια μορφή παράλυσης - ενώ η δεύτερη σύζυγος του πατέρα του δεν αποδέχτηκε ποτέ το "μη φυσιολογικό" παιδί. Ανεπιθύμητος στην οικογένειά του, κατατρεγμένος απ' την κοινωνία και αντιμετωπίζοντας πρόβλημα επιβίωσης, ο Merrick κατέληξε στις λαοφιλείς, τότε, "εκθέσεις τεράτων" (freak shows) με το παρατσούκλι "Άνθρωπος Ελέφαντας", όπου οι εργοδότες του τον σύστηναν επίσης σαν διανοητικά καθυστερημένο, βασανίζοντας και εξευτελίζοντάς τον.

Σε μια τέτοια "έκθεση" τον συνάντησε ο διαπρεπής χειρουργός και ανατόμος Sir Frederick Treves, ο οποίος, με την πρόθεση να μελετήσει την πρωτοφανή δυσμορφία του, διαπίστωσε ότι κάτω απ' τους φρικτούς όγκους, το σκιαχτερό ρόγχο της αναπνοής και την ελαττωματική ομιλία κρυβόταν ένας καλόκαρδος, έξυπνος και φιλομαθής νεαρός, με καλλιτεχνικές ευαισθησίες και ικανότητες.

Προσφέρθηκε, λοιπόν, εξασφαλίζοντας τη συνδρομή της Επισκοπής και οικονομική ενίσχυση από εύπορους πολίτες, να τον φιλοξενήσει μόνιμα - κατ' εξαίρεση, αφού απαγορευόταν η επ' αόριστον παραμονή πασχόντων από ανίατες ασθένειες - σε ειδικά διαμορφωμένη πτέρυγα του νοσοκομείου του Λονδίνου.

Τα ψυχικά και πνευματικά χαρίσματα του Joseph Merrick δεν άργησαν να μετατρέψουν το ενδιαφέρον του γιατρού Treves από ψυχρά επιστημονικό σε γνήσια ανθρώπινο και φιλικό (αν όχι και παραπάνω από φιλικό, όπως διαφαίνεται από τα απομνημονεύματά του) και να προσελκύσουν ως και την υψηλή κοινωνία, αλλά και τη βασιλική αυλή. Με το γερό αριστερό του χέρι ο Merrick φιλοτέχνησε περίπλοκες μακέτες κτισμάτων και μνημείων απ' όλο τον κόσμο και έγραψε δεκάδες επιστολές και ευχετήριες κάρτες, καθώς και έμμετρα αφιερωματικά στιχουργήματα. Του δόθηκε, ακόμα, η ευκαιρία να παρακολουθήσει τουλάχιστον μια θεατρική παράσταση, κρυμμένος σε ιδιωτικό θεωρείο και να κάνει τρεις εκδρομές στην εξοχή με την επίβλεψη νοσοκόμων. Πέθανε στον ύπνο του σε ηλικία 27 μόλις ετών, από ασφυξία την οποία προκάλεσε το αυξανόμενο βάρος του κρανίου του.

Εκατόν τριάντα χρόνια μετά το θάνατο του Merrick, η πάθησή του παραμένει ανεξακρίβωτη. Σύμφωνα με την αρχική διάγνωση, έπασχε από ελεφαντίαση (εξ ου και το προσωνύμιο "Άνθρωπος Ελέφαντας"), σήμερα όμως οι υποθέσεις συγκλίνουν σε δυο σπανιότατες παραμορφωτικές ασθένειες, το σύνδρομο του Πρωτέα και τη νόσο του von Recklinghausen (νευροϊνωμάτωση 1) - οι οποίες, στην περίπτωσή του, δεν αποκλείεται να συνυπήρχαν. Το μόνο βέβαιο είναι πως η τραγική μα και συναρπαστική ιστορία του χάρισε πολύτιμο υλικό τόσο στην επιστήμη, όσο και στην τέχνη. Οι πρώτες συγκεντρωμένες πληροφορίες για τη ζωή του (πέρα απ' τη σύντομη αυτοβιογραφία του, σ' ένα τρισέλιδο φυλλάδιο που συνόδευε την παρουσία του στις "εκθέσεις τεράτων") οφείλονται στον Treves αυτοπροσώπως, ο οποίος το 1923 εξέδωσε τα απομνημονεύματά του με τον τίτλο Ο Άνθρωπος Ελέφαντας & Άλλες Αναμνήσεις, αλλάζοντας, για άγνωστο λόγο, το μικρό όνομα του Merrick σε John. Το 1971 και το 1980 ο ανθρωπολόγος Ashley Montagu και οι ερευνητές Michael Howell & Peter Ford δημοσίευσαν, αντίστοιχα, δυο μονογραφίες με θέμα τον Merrick, ενώ το 1977 ανέβηκε για πρώτη φορά στο Λονδίνο το θεατρικό έργο Ο Άνθρωπος Ελέφαντας του Αμερικανού συγγραφέα Bernard Pomerance, βασισμένο στα προαναφερθέντα συγγράμματα. Τρία χρόνια αργότερα βγήκε στις αίθουσες η ομότιτλη ταινία του David Lynch, η οποία, αν και δεν αποτελεί κινηματογραφική μεταφορά του θεατρικού έργου, στηρίχτηκε σε μεγάλο μέρος των ίδιων πηγών, με αποτέλεσμα να παρουσιάζει ομοιότητες στο περιεχόμενο - για τις οποίες ο Pomerance μήνυσε την εταιρία παραγωγής του Lynch και μάλιστα δικαιώθηκε (δίχως αυτό να εμποδίσει, βέβαια, το αριστουργηματικό φιλμ να κερδίσει οχτώ υποψηφιότητες για Oscar και να αποσπάσει πλήθος διεθνών βραβείων). Τον "Άνθρωπο Ελέφαντα" ενσάρκωσαν στο σανίδι σημαντικοί ηθοποιοί - με πρώτο διδάξαντα τον David Schofield - μεταξύ των οποίων οι Philip Anglim και Mark Hamill (1979), ο Bruce Davison (1980) και ο Bradley Cooper (2014), καθώς και ο πολυτάλαντος, αδικοχαμένος David Bowie (1980), ενώ στην ταινία τον υποδύθηκε αλησμόνητα ο επίσης πρόσφατα εκλιπών John Hurt (με τον εξίσου υπέροχο Anthony Hopkins στο ρόλο του γιατρού Frederick Treves).

Στη χώρα μας, το τιμημένο με το βραβείο Tony και άλλες διακρίσεις έργο του Pomerance πρωτοπαρουσιάστηκε το 1980 από τον Δημήτρη Ποταμίτη, ο οποίος εκτός από τον κύριο ρόλο είχε αναλάβει και τη σκηνοθεσία, υπακούοντας στις οδηγίες του συγγραφέα για αποφυγή προσθετικών και μακιγιάζ, ούτως ώστε η εξωτερική παραμόρφωση του Merrick να έχει χαρακτήρα περισσότερο συμβολικό. Αντίθετα, η πολύ μεταγενέστερη (2012) κυπριακή παραγωγή του Ανθρώπου Ελέφαντα, σε μετάφραση και σκηνοθεσία Αντρέα Χριστοδουλίδη, εμφάνισε τον πρωταγωνιστή όχι μόνο με προσθετικό χέρι, αλλά και με μάσκα και πλαστικό μακιγιάζ που του κάλυπταν πλήρως το κεφάλι. Η φετινή εκδοχή του έργου από τον πάντοτε ευφάνταστα καινοτόμο Κοραή Δαμάτη, η οποία έκανε πρεμιέρα τον Οκτώβριο στον πολυχώρο Vault, σε μετάφραση της Μαρλένας Γεωργιάδη (την ίδια που είχε χρησιμοποιήσει και ο Ποταμίτης), ακολουθεί μια τρίτη, ιδιαζόντως ενδιαφέρουσα οδό: όλοι οι ηθοποιοί εδώ φορούν μάσκες - και το δαιμόνιο εύρημα είναι ότι ενώ οι μάσκες όλων των άλλων σκεπάζουν εντελώς το πάνω μέρος του προσώπου ή/και του κεφαλιού τους, το προσωπείο και το προσθετικό δεξί χέρι του "Ανθρώπου Ελέφαντα" (δημιουργίες του Σωκράτη Παπαδόπουλου) είναι μάλλον υπαινικτικά, αδιαφανή και συμπαγή μονάχα στα σημεία της πραγματικής παραμόρφωσης του Merrick. Βρίσκεται, έτσι, η χρυσή τομή ανάμεσα στην πειστική και αφαιρετική, ταυτόχρονα, απεικόνιση της ακραίας νοσηρής δυσμορφίας, την πρόταση του συγγραφέα και το απαράκαμπτο αισθητικό στίγμα του σκηνοθέτη. Βάζοντας μάσκες σε όλα ανεξαιρέτως τα πρόσωπα, ο Δαμάτης καθρεφτίζει αντίστροφα τη "γυμνή" ανθρώπινη πραγματικότητα, αναποδογυρίζοντας επιτήδεια τη συνθήκη που θέλει τον Merrick "διαφορετικό" εξαιτίας της εμφάνισής του: στην ουσία, το μόνο που τον διαφοροποιεί είναι το ασυνήθιστο, ακανόνιστο σχήμα της μάσκας του, σε αντιδιαστολή με τα καλοφτιαγμένα, όχι όμως λιγότερο ανησυχητικά προσωπεία των υπόλοιπων.

Κάθε παράσταση του Δαμάτη είναι και μια πολύπλευρη αισθητηριακή, αν όχι και (συν)αισθησιακή εμπειρία, όπου σχήματα, χρώματα, λάμψεις, φωτοσκιάσεις, ήχοι περιβάλλοντος, λόγια και μελωδίες ενορχηστρώνονται ευφυώς σ' έναν μεθυστικό οπτικοακουστικό κυκεώνα. Στον Άνθρωπο Ελέφαντα κυριαρχεί μια οργιώδης ατμόσφαιρα βίαιου παραμυθιού ή ονείρου που μας παγιδεύει με τη θέλησή μας σ' έναν αόρατο, άρρηκτο ιστό, κρατώντας μας καθηλωμένους απ' το πρώτο ως το τελευταίο δευτερόλεπτο. Ο εξαίσιος πίνακας Το Μαγικό Κουτί (έργο "φανταστικού ρεαλισμού" - έτσι αποκαλεί το ύφος της η ίδια - της Γιαπωνέζας ζωγράφου Shiori Matsumoto), που δεσπόζει στο βάθος της σκηνής με το ανατριχιαστικό του κράμα από σχεδόν ειρωνικό φορμαλισμό, ζωηρές χρωματικές αντιθέσεις και ξεσαλωμένα μακάβριες πινελιές, τα εκτυφλωτικά φουτουριστικά φωτόσπαθα που έφτιαξε ο Χρήστος Σάλεμ και τα οποία κραδαίνουν οι "Σουβλίτσες" (Pinheads) και τα άλλα ανθρώπινα εκθέματα στο πολύχρωμα θορυβώδες τσίρκο της έναρξης, τα πανέμορφα - σχεδιασμένα επίσης απ' τον Δαμάτη - προσωπεία και κοστούμια (χειροτεχνημένα από την Ελένη Σουμή), όπως και τα σκηνικά (κατασκευή του Φώτη Μουρτά) που μινιμαλιστικά πλην εύγλωττα ορίζουν την εκάστοτε ταυτότητα του χώρου σε διαλεκτική αρμονία με την αμφίεση και την κίνηση (επιμελημένη από τη Μαρίζα Τσίγκα) των ερμηνευτών, μας μπάζουν σ' ένα σύμπαν υπερβατικής οπτικής ποίησης, το οποίο ακροβατεί δεξιοτεχνικά ανάμεσα στην πραγματολογική ρευστότητα της αλληγορίας και την ιστορικά συνεπή αναπαράσταση των γεγονότων. Η "χαμαιλεοντικά" ευπροσάρμοστη και μαζί αναγνωρίσιμα ιδιαίτερη μουσική επένδυση του Μάνου Αντωνιάδη ενσωματώνεται άμεμπτα στα δρώμενα, γίνεται ένα με το χαρακτήρα και το ρυθμό τους, αναδεικνυόμενη από το εικαστικό μέρος και συγχρόνως υποστηρίζοντάς το.

Στον κεντρικό ρόλο του δράματος είχαμε τη χαρά να απολαύσουμε τον επίσης πρωτοπόρο σκηνοθέτη και ηθοποιό Δημήτρη Καρατζιά, σε μια ερμηνεία κυριολεκτικά απίστευτη, αψεγάδιαστα λεπτότεχνη όσο και σπαρακτική: με την ιδιοφυώς αρχιτεκτονημένη μάσκα και το προσθετικό δεξί χέρι να μετατρέπουν τη φιγούρα του Merrick σε γκροτέσκο ζωντανό γλυπτό που μεταμορφώνεται ανάλογα με τη γωνία, τη στάση του σώματος και το φωτισμό - πότε διαγράφοντας ξεκάθαρα τη σκεβρή σιλουέτα του "τέρατος" και πότε αφήνοντας, μέσα απ' το πλεχτό σύρμα της υπόλοιπης επιφάνειάς τους, να ξεχωρίζει με σαφήνεια το δικό του φυσιολογικό, καλοσχηματισμένο πρόσωπο και χέρι - ο Καρατζιάς συμπυκνώνει, στην υλική παρουσία του και μόνο, τα πολλαπλά επίπεδα συμβολισμών και συνδηλώσεων που αντανακλώνται στην ύπαρξη αυτή καθαυτήν του Merrick. Το ασήκωτο φορτίο του άρρωστου, ανήμπορου κορμιού, του οποίου η θέα τρομοκρατεί, αηδιάζει και προσβάλλει τους μυγιάγγιχτους "κανονικούς", κρατά ισόβια δέσμιο έναν άνθρωπο γεμάτο έμφυτη ευγένεια και καλοσύνη, με πάθος για τη ζωή και την ομορφιά. Ένα πλάσμα εύθραυστο και δυνατό συνάμα, δίχως καμιά μνησικακία για τους βασανιστές του, εύστροφο και εφευρετικό μέσα στη σχεδόν παιδική του αγνότητα, ικανό να ανατρέψει με μια λειψή του λέξη τη σχολαστικά προκατασκευασμένη κοσμοθεωρία των συνομιλητών του. Και όλα αυτά ο Καρατζιάς τα αποδίδει με βαθύ σεβασμό και αγάπη, με άκρα πειστικότητα και ευαισθησία που αιχμαλωτίζουν, φέρνοντας κάθε τόσο δάκρυα στα μάτια.

Τον άλλο κομβικό χαρακτήρα του έργου, τον ευγενικής καταγωγής γιατρό Frederick Treves, ενσαρκώνει ιδανικά ο Περικλής Μοσχολιδάκης: λευκοντυμένος, ευθυτενής και αρχοντικός, με επιβλητική φωνή και λαγαρή εκφορά του λόγου, που με τους χρωματισμούς της αναπληρώνει τις καλυμμένες απ' τη μάσκα του εκφράσεις του προσώπου, ο Treves του Μοσχολιδάκη είναι οφθαλμοφανώς το αρνητικό του χαμερπούς, καμπούρη και ρακένδυτου Ross (Στέλιου Καλαϊτζή) - του διεστραμμένου, αδίστακτου και σαδιστή "προαγωγού" της ανθρώπινης δυστυχίας, που ως και η ραμφοφόρος μάσκα του φέρνει, ειρωνικά, στον νου την εμβληματική στολή των "γιατρών της πανούκλας" (plague doctors). Με αξιοθαύμαστη προσαρμοστικότητα, ο Καλαϊτζής επωμίζεται δυο επιπλέον, εντελώς διαφορετικούς μεταξύ τους ρόλους - του επισκόπου Walsham How και του νοσοκόμου Will. Οι δυο μόνο γυναίκες της διανομής, η Μαρία Καβουκίδου και η Σοφία Ρούβα, υποδύονται αντίστοιχα και με ανάλογη ζέση και ευελιξία την αγέρωχη, φινετσάτη και μοιραία ηθοποιό Madge Kendal και τη δεσποινίδα Sandwich, αλλά και τις δυο "Σουβλίτσες" του τσίρκου που χορεύουν και τραγουδούν, παριστάνοντας τις βασίλισσες του Κονγκό. Τον διευθυντή του νοσοκομείου, Carr Gomm, όπως και τον ελεγκτή, ενσαρκώνει ο Μιχάλης Καλιότσος, ενώ ο Αντώνης Καραθανασόπουλος γίνεται διαδοχικά ο άντρας στο τσίρκο, ο αστυνομικός και ο νοσοκόμος Snork.

Στο σημείωμά του που συνοδεύει το δελτίο τύπου της παράστασης, ο Δαμάτης χαρακτηρίζει εύστοχα την κοινωνία "θίασο των ανθρώπων" - και σ' αυτόν ακριβώς το χαρακτηρισμό ανταποκρίνεται το όλο εικαστικό και "ιδεολογικό" στήσιμο του έργου. Δεν αποτελεί μονάχα ο Merrick αξιοθέατο για τους γύρω του (ή για τους απέναντί του), αλλά και εκείνοι γι' αυτόν: φύσει και θέσει, εξάλλου, είναι ο κατεξοχήν αμέτοχος παρατηρητής. Η όμορφη ηθοποιός την οποία επιστρατεύει ο Treves για να πλησιάσει με τη γυναικεία της διπλωματία τον Merrick, καταλήγει να γίνει η ίδια έκθεμα για το "τέρας", ποζάροντας ημίγυμνη μπροστά του (και προξενώντας την οργή - ίσως και τη ζήλεια - του γιατρού). Η κρίση συνείδησης του Treves παίρνει τη μορφή... μουσικοχορευτικού εφιάλτη, όπου ένας Merrick υγιέστατος, αρτιμελής και ωραίος, με σέξι περιβολή καλλιτέχνη του variete, μελετά εκείνον σαν ιατρικό παράδοξο. Η επίμονη εντύπωση του "θεάματος μέσα στο θέαμα" ενισχύεται από την προσφιλή στον Δαμάτη steampunk αισθητική των κοστουμιών και των προσωπείων, με έντονες παραπομπές σε βενετσιάνικο καρναβάλι κι ένα κομψά διακριτό στοιχείο φετιχισμού, καθώς και από τους φωτισμούς που ρίχνουν στη σκηνή ένα σέπια φίλτρο, θυμίζοντας παλιές, ξεβαμμένες φωτογραφίες.

Το 2013 ο αμερικανικός συνδρομητικός τηλεοπτικός σταθμός Discovery Health Channel πρόβαλε το ντοκιμαντέρ Η Κατάρα του Ανθρώπου Ελέφαντα, στο οποίο επιχειρείται η "αποκρυπτογράφηση" της αληθινής φυσιογνωμίας του Merrick - όπως περίπου θα ήταν, δηλαδή, χωρίς την παραμόρφωση. Με συνδυασμό στοιχείων από φωτογραφίες του, δείγματα του DNA του, την εξέταση του κρανίου του και τη βοήθεια εν ζωή συγγενών του, αποκαλύπτεται, έστω και κατά προσέγγιση, το πρόσωπο του ελκυστικού νέου άντρα που είχε θαφτεί κάτω απ' τους αποτρόπαιους όγκους. Να λοιπόν που το "τέρας" δεν έκρυβε την ομορφιά μονάχα στην ψυχή, μα και στην όψη του.

(Αθήνα, Οκτώβριος 2019)

ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Το κείμενο αυτό πρωτοδημοσιεύτηκε στο διαδικτυακό περιοδικό Διάστιχο (2.11.19). Οι παραστάσεις του Ανθρώπου Ελέφαντα δίνονται από τις 4 Οκτωβρίου 2019 ως τις 31 Ιανουαρίου 2020 και κάθε Παρασκευή, Σάββατο & Κυριακή στον πολυχώρο Vault του Βοτανικού.