Immensee (2020)

Φθινοπωρινές ψιχάλες, χειμωνιάτικες μπόρες

Ο Theodor Storm είναι ένας από τους αφανείς ακρογωνιαίους λίθους της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας, έχοντας επηρεάσει με το ύφος και τη θεματολογία του αρκετούς συγγραφείς - της εποχής του και μεταγενέστερους - που η φήμη τους ξεπέρασε τη δική του. Γιος δικηγόρου, γεννημένος το 1817 στην παραθαλάσσια γερμανική πόλη Χούσουμ (πρώην Χούσεμπρο), η οποία τότε υπαγόταν διοικητικά στη Δανία, ο Storm σπούδασε νομικά στο Κίελο και το Βερολίνο, όπου εξέδωσε και τα πρώτα του ποιητικά πονήματα σε συλλογικούς τόμους. Συμμετείχε ενεργά στο κίνημα για την ανεξαρτησία και την ενοποίηση της Γερμανίας, ενώ παράλληλα εργαζόταν ως δικηγόρος στη γενέτειρά του - της οποίας χρημάτισε, επίσης, κυβερνήτης για μια δεκαπενταετία αφότου οι Πρώσοι ανέκτησαν τον έλεγχο της περιοχής. Τα τελευταία χρόνια της ζωής του αποσύρθηκε από το δημόσιο βίο και αφιερώθηκε στη συγγραφή, ως το θάνατό του από ανίατη ασθένεια σε ηλικία 70 ετών.

Η νουβέλα Immensee γράφτηκε το 1848 και μέσα σε 40 χρόνια, πραγματοποίησε 23 εκδόσεις σε 17 γλώσσες. Υπήρξε από τα πιο πολυδιαβασμένα κείμενα του Storm και εξακολουθεί να μνημονεύεται, ενώ έχει μεταφερθεί και στον κινηματογράφο (το 1943, από τον τότε καθεστωτικό - και αμφιλεγόμενο σήμερα - σκηνοθέτη Veit Harlan, μα και από τον Ινδό Sanjay Leela Bhansali το 1999, με τίτλο Σ' Άλλον Χάρισα την Καρδιά μου). Ωστόσο, το όνομά του παρέμεινε γνωστότερο εντός των ορίων της χώρας του και αργότερα χρησιμοποιήθηκε από τη ναζιστική προπαγάνδα, καθώς θεωρήθηκε - ιδίως το Immensee - ότι εκφράζει το ιδεώδες της επιστροφής σ' έναν "υγιή" και "φυσικό" τρόπο ζωής στην ύπαιθρο, μακριά απ' τους "νοσηρούς πειρασμούς της αστικής παρακμής". Είναι, βεβαίως, αμφίβολο αν ο ίδιος ο συγγραφέας θα επικροτούσε τέτοιου είδους εκμετάλλευση του έργου του μετά θάνατον, αφού το Immensee ειδικά αποτελεί μια ημιαυτοβιογραφική κατάθεση ψυχής μέσα απ' το πρίσμα της νοσταλγικής ανασκόπησης και ενδοσκόπησης, δίχως ευθεία ή εμφανή σχέση με την πολιτική οποιουδήποτε χρωματισμού.

Στον ιδιαίτερα ενδιαφέροντα και κατατοπιστικό πρόλογο της ελληνικής έκδοσης (Λέμβος, 2020 - πρόκειται, μάλιστα, για την πρώτη έκδοση κειμένου του Storm στα Ελληνικά, σε μετάφραση του Ηλία Τριανταφύλλου) από τον Γιώργο Γιανναράκη, γίνεται αναφορά στη γερμανική, κυρίως, αντίληψη του 19ου αιώνα ότι η νουβέλα - από το ιταλικό novello (νεοφανής, καινούργιος) - είναι "η επική αδελφή της τραγωδίας, η αδελφή της τραγωδίας στον πεζό λόγο". Γέφυρα μεταξύ της περιεκτικής συντομίας ενός διηγήματος και της θεωρητικά απεριόριστης μυθιστορηματικής έκτασης, η νουβέλα - η οποία κατά κανόνα δεν ξεπερνά τις 100 σελίδες - συμπυκνώνει την αφρόκρεμα των χαρακτηριστικών και από τα δύο είδη, σ' ένα αμάλγαμα συγκρατημένης αναλυτικότητας και ανάδειξης του ουσιώδους, που συνιστά και τη χρυσή τομή τους. Γνώρισε άνθηση μέσα στο 19ο και αρχές του 20ού αιώνα, με σπουδαιότερους εκπροσώπους της Γερμανούς και γερμανόφωνους συγγραφείς όπως ο Storm, ο Zweig και ο Kafka, ενώ σε βάθος χρόνου την τίμησαν δεόντως λογοτέχνες και από άλλες χώρες, σε διαφορετικές γλώσσες: Stevenson, Melville, Conrad, Orwell, Camus, Turgenev. Με τον τελευταίο, επίσης θεράποντα και δεξιοτέχνη του είδους, ο Storm διατηρούσε μακρόχρονη φιλία και τακτική αλληλογραφία, με ανταλλαγή ιδεών όσο και πρωτότυπων κειμένων τους.

Το Ίμενζεε είναι υπαρκτή αγροτική κωμόπολη στο ελβετικό καντόνι του Σβιτς, της οποίας το όνομα δανείζεται - μάλλον συγγραφική αδεία - ο Storm για το (συμβατικό/συμβολικό) τόπο όπου εκτυλίσσεται η υπόθεση της νουβέλας του. Δυο ερωτευμένοι έφηβοι, ο Reinhard και η Elisabeth, που γνωρίζονται από παιδιά και ονειρεύονται να περάσουν το υπόλοιπο της ζωής τους μαζί, χωρίζονται προσωρινά (ή έτσι νομίζουν) όταν εκείνος πηγαίνει στην πόλη για σπουδές. Όμως η ενηλικίωση που έρχεται απότομα γι' αυτόν μέσα απ' τη δραστική αλλαγή περιβάλλοντος και τον καταιγισμό πρωτόγνωρων παραστάσεων και εμπειριών, ανοίγει μοιραίο χάσμα ανάμεσα στον ίδιο και την αγαπημένη του: η σχέση τους δεν γίνεται να συνεχιστεί απρόσκοπτα απ' το σημείο όπου την άφησαν. Στο μεταξύ, ο κοινός τους φίλος Erich, που κι αυτός θέλει την Elisabeth, βρίσκει την ευκαιρία να της κάνει πρόταση γάμου, την οποία εκείνη δέχεται. Κι έτσι, η επιστροφή του Reinhard ύστερα από χρόνια στο Ίμενζεε, θα τον φέρει αντιμέτωπο με τα δυσάρεστα απρόοπτα μιας πραγματικότητας που θα τον προσγειώσει ανώμαλα, κατεδαφίζοντας τις νεανικές του ελπίδες.

Όποιος εδώ παρατηρεί αξιοσημείωτες ομοιότητες με τις Ανοιξιάτικες Βροχές του Turgenev, δεν έχει άδικο. Η συγκεκριμένη νουβέλα γράφτηκε το 1872, δηλαδή 24 χρόνια μετά το Immensee. Τα δυο κείμενα εμφανίζουν σχεδόν ταυτόσημη δομή, παρόμοια θέματα και παραπλήσιες συγγραφικές τεχνικές. Αυτό, φυσικά, δεν σημαίνει ότι ο Turgenev αντιγράφει τον Storm - απλούστατα, μας δείχνει κάτι εξαιρετικά ενδιαφέρον: το πώς οι υφολογικές τάσεις και οι θεματολογικές επιλογές διαδίδονταν και υιοθετούνταν μεταξύ συγγραφέων από δυο άκρες του κόσμου, ακόμα και σε εποχές όπου η εξ αποστάσεως επικοινωνία δεν ήταν εύκολη ούτε αστραπιαία όπως στις μέρες μας. Και οι δυο τους, άλλωστε, αντλούν εμπνεύσεις και ακολουθούν άτυπες "επιταγές" από γραπτά ελαφρώς προγενέστερων, ευρύτερα προβεβλημένων στον καιρό τους μυθιστοριογράφων, σαν τον Dickens - όπως, για παράδειγμα, το συγκαλυμμένο κοινωνικό σχολιασμό και την κομψά "διδακτική" πτυχή που καταλήγει να εμπεριέχει η τροπή των αφηγημάτων τους. Άλλο κοινό τους και άκρως εντυπωσιακό στοιχείο είναι οι γοτθικές πινελιές που απροσδόκητα παρεισφρέουν σε λυρικές, γεμάτες παραστατικότητα περιγραφές της φύσης, προσδίδοντας στη διήγηση χαρακτήρα ονειρικό και εφιαλτικό συγχρόνως.

Η ελληνική έκδοση του Immensee από τη Λέμβο είναι ευσύνοπτη, ιδιαίτερα καλαίσθητη και ευανάγνωστη, ενώ η ωραία μετάφραση του Ηλία Τριανταφύλλου ρέει αβίαστα, αποδίδοντας με πιστότητα το ύφος του πρωτοτύπου. Όπως εύστοχα επισημαίνεται στον πρόλογο, "ο Storm παραμένει ποιητής στον πεζό του λόγο, αισθητής και αισθησιακός, πλούσιος εκφραστικά και μαγικός σε κάποιες περιγραφές του. Και στα Γερμανικά και - πλέον - στα Ελληνικά".

(Αθήνα, Δεκέμβριος 2021)

ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Το κείμενο αυτό πρωτοδημοσιεύτηκε στο διαδικτυακό περιοδικό Fractal (22.12.21).