Ο κατά Φαντασίαν Ασθενής (2019)

Σύνδρομο Munchausen... πριν τον Munchausen

Από τις γνωστότερες, πιο κοσμαγάπητες και πολυπαιγμένες ηθογραφικές κωμωδίες του διεθνούς θεατρικού ρεπερτορίου, ο Κατά Φαντασίαν Ασθενής του Moliere συνδέεται με μια τραγική - και ειρωνική, συγχρόνως - συγκυρία. Μάλλον καρμική, θα 'λεγε κανείς, μια και η καυστική σάτιρα του δημιουργού του εις βάρος των γιατρών και της ιατρικής επιστήμης γύρισε κυριολεκτικά επάνω του: ο Moliere (λογοτεχνικό και καλλιτεχνικό ψευδώνυμο του Γάλλου θεατρικού συγγραφέα και ηθοποιού Jean-Baptiste Poquelin) πέθανε από φυματίωση στα πενήντα ένα του μόλις χρόνια, επί σκηνής και ενώ πρωταγωνιστούσε στο συγκεκριμένο έργο, υποδυόμενος τον Argan, τον κατά φαντασίαν ασθενή του τίτλου - έναν ακόμα αρχέτυπο ήρωα από το πάνθεον των θεατρικών του προσώπων. Όχι πολύ διαφορετικά απ' τον Argan, ο Moliere είχε, προφανώς, φτάσει στο άλλο άκρο της αντίθετης εμμονής: ήταν "κατά φαντασίαν υγιής", δηλαδή δεν παραδεχόταν τη δική του (πραγματική) ασθένεια και αποστρεφόταν τους γιατρούς, με το γνωστό μοιραίο αποτέλεσμα.

Η εσφαλμένη, πλασματική πεποίθηση ότι πάσχουν από διάφορα - υπαρκτά και μη - νοσήματα, η οποία κατατρύχει ορισμένα άτομα σε σημείο συχνά απειλητικό για τα ίδια και βασανιστικό για τους οικείους τους, ονομάστηκε αργότερα σύνδρομο Muchausen (από το διάσημο μυθομανή βαρόνο που έπλασε ο Γερμανός συγγραφέας Rudolf Erich Raspe). Φέτος, μάλιστα, συμπτωματικά ανακινήθηκε (με την τρίτη κατά σειρά μεταφορά της στην οθόνη) η υπόθεση μιας Αμερικανίδας που έπασχε από σύνδρομο Munchausen δι' αντιπροσώπου: αντί να νομίζει τον εαυτό της άρρωστο, εμφάνιζε την υγιέστατη μοναχοκόρη της σαν διανοητικά και σωματικά ανάπηρη και πάσχουσα από πλήθος σοβαρών ασθενειών, υποβάλλοντάς την για χρόνια σε άχρηστες εγχειρήσεις και σκληρές φαρμακευτικές αγωγές, ως και χημειοθεραπείες. Η ιστορία αυτή δεν είχε, φυσικά, καλό τέλος για καμιά απ' τις δυο τους - η μητέρα κατέληξε στο χώμα και η κόρη στη φυλακή (δολοφόνος, ειρωνικά, κι εκείνη "δι' αντιπροσώπου"). Στη σχεδόν εξίσου ακραία περίπτωση του μολιερικού κατά φαντασίαν ασθενούς, τα πράγματα, ευτυχώς, εξελίσσονται με τρόπο αναίμακτο για τον ίδιο και τους γύρω του και διασκεδαστικό για τους θεατές.

Ο 17ος αιώνας, στον οποίο γεννήθηκε και έζησε ο Moliere (1622-1673), ήταν ο τελευταίος της Αναγέννησης, το τέλος της μετάβασης από το Μεσαίωνα στη σύγχρονη εποχή. Μιας μετάβασης που ταυτόχρονα σήμανε τη σταδιακή έξοδο από το θεοκρατικό σκοταδισμό και, μαζί της, την αυξανόμενη εμπιστοσύνη στη λογική και την επιστήμη, στην κωδικοποίηση της εμπειρικής παρατήρησης και την πρακτική εφαρμογή της στην καθημερινότητα. Τους αστρολόγους, τους αλχημιστές και τους κομπογιαννίτες με τα θαυματουργά μαντζούνια διαδέχτηκαν γιατροί με επίσημες σπουδές στο αντικείμενό τους και φαρμακευτικά σκευάσματα που αποδεδειγμένα αντιμετώπιζαν και θεράπευαν ασθένειες. Η ιατρική επιστήμη, βέβαια, είχε ακόμα πολύ (και δύσκολο) δρόμο να διανύσει ώσπου να φτάσουμε στο σημερινό, δεδομένο για τον τεχνολογικά ανεπτυγμένο κόσμο καθεστώς, όπου ο θάνατος από αρρώστια θεωρείται πια σπάνια εξαίρεση. Επιπλέον, δεν έλειπαν και οι γιατροί που εκμεταλλεύονταν την ιδιότητά τους για να μαδούν οικονομικά τους απελπισμένους ασθενείς - και δη τους φοβικούς (όπως ο Argan) απέναντι στην αρρώστια γενικά, είτε υπάρχουσα, είτε πιθανή. Και τις δυο αυτές πλευρές καυτηριάζει ανελέητα ο Moliere, χωρίς να δίνει δίκιο - ούτε καν ελαφρυντικό - σε καμιά τους: όχι μονάχα εκείνοι που σε πείσμα κάθε λογικής, εναποθέτουν αφελώς την υγεία και τη ζωή τους στα χέρια οποιουδήποτε δηλώνει "επιστήμονας", μα και οι γιατροί που δεν τιμούν τον όρκο του Ιπποκράτη, επιδιώκοντας το προσωπικό τους κέρδος παρά την υγεία του ασθενούς, είναι στον ίδιο βαθμό ένοχοι.

Είτε πραγματική είτε όχι, πολλές φορές η αρρώστια κάνει τον άνθρωπο εγωιστή. Οι χρόνια ασθενείς, ειδικότερα, έχουν την τάση να κλείνονται στον εαυτό τους και να γίνονται υπερβολικά απαιτητικοί απέναντι στο οικογενειακό και φιλικό τους περιβάλλον, εστιάζοντας στις δικές τους και μόνο ανάγκες, αποζητώντας διαρκώς την προσοχή και αδιαφορώντας πλήρως για τους άλλους. Αν και σωματικά δεν νοσεί, ο Argan αδιαμφισβήτητα εκδηλώνει συμπτώματα εθισμού και οριακά ψυχικής διαταραχής (στις μέρες μας θα τον χαρακτηρίζαμε υποχόνδριο ή/και ψυχαναγκαστικό). Βάζει λοιπόν τη δήθεν εύθραυστη υγεία του πάνω απ' όλα, θέλοντας να δρομολογήσει ακόμα και το μέλλον των παιδιών του όπως βολεύει και εξυπηρετεί αποκλειστικά τον ίδιο. Προκειμένου να έχει μονίμως κοντά του έναν γιατρό, σκοπεύει να παντρέψει την πρωτότοκη κόρη του, την Angelique, με έναν ιδιόρρυθμο, "παλαιολιθικών" αντιλήψεων φοιτητή ιατρικής, γιο και ανιψιό επίσης γιατρών από το Παρίσι. Παράλληλα, η Beline, δεύτερη γυναίκα του Argan, συνωμοτεί με έναν συμβολαιογράφο για να οικειοποιηθεί όλη την περιουσία του συζύγου της, κλείνοντας τις προγονές της - την Angelique και τη μικρότερη αδελφή της, Louison - σε μοναστήρι. Όλοι τους, ωστόσο, λογαριάζουν χωρίς τον ξενοδόχο: η Angelique, που είναι ερωτευμένη με τον ωραίο νεαρό Cleante, η δαιμόνια (και... άσος στις μεταμφιέσεις) υπηρέτρια Toinette και ο Beralde, αδελφός του Argan, ενώνουν τις δυνάμεις τους για να ξεσκεπάσουν την πλεκτάνη της Beline και να αποδείξουν στον Argan πως ζει μέσα σ' ένα απέραντο ψέμα, τόσο εξαιτίας της φαντασιοπληξίας, όσο και της ασυγχώρητης, για τόσο ιδεοληπτικό άνθρωπο, ευπιστίας του.

Στα τέλη του Μαρτίου που μας πέρασε και στο πλαίσιο του 3ου Μήνα Θεάτρου Ελληνικού Λόγου ("Εν Αρχή Ην ο Λόγος"), ο Κατά Φαντασίαν Ασθενής παρουσιάστηκε στο Σύλλογο Ποντίων Αργοναύται-Κομνηνοί από το Θεατρικό Εργαστήρι του Δήμου Καλλιθέας, σε διασκευή, σκηνοθεσία και μουσική επιμέλεια του Γιώργου Γαλάντη, καλλιτεχνικού διευθυντή του εργαστηρίου, ο οποίος σχεδίασε και την αφίσα της παράστασης. Έχοντας βαθιά γνώση του κειμένου, το οποίο, μάλιστα, του ταιριάζει γάντι δραματουργικά, ο Γαλάντης το απογείωσε με τη συνδρομή των μελών του εργαστηρίου, που με τις κεφάτες ερμηνείες τους ενθουσίασαν το πολυπληθές κοινό. Ο πανύψηλος και βροντόφωνος Δημήτρης Νομικός ενσάρκωσε με ταιριαστά αεικίνητο μπρίο το ρόλο του Argan, συνοδευόμενος από τους Νία Γεωργοπούλου (Beline), Κώστα Γιαννατσή (Beralde), Παναγιώτη Κοτσιφάκο (Φαρμακοποιό Fleurant), Κώστα Διαμαντόπουλο (Γιατρό Purgon) και Κώστα Φουστέρη (Συμβολαιογράφο Bonnefoi), με ανάλογη ζέση και έναν εξαιρετικά καλοκουρδισμένο ρυθμό, που διατηρήθηκε στέρεος και συμπαγής ως το τέλος. Η Στέλλα Πάτσου ως Toinette, η Αθηνά Ασημάκη και η Νατάσα Κυριακοπούλου ως Angelique και Louison αντίστοιχα και ο Θάνος Αργυρίου ως Cleante ζωντάνεψαν χαριτωμένα και με φινέτσα τους νεανικούς τους χαρακτήρες, με το δίδυμο Diafoirus - πατέρα και γιου - να ξαφνιάζει με την καλόγουστα αστεία φυσιογνωμική ομοιότητα των ερμηνευτών του (Γιάννη Παπαδογιάννη και Νικήτα Δημητρόπουλου). Ιδιαίτερα εντυπωσιακό ήταν το φινάλε, με τη φάρσα που έπεισε, επιτέλους, τον Argan να ξεκολλήσει από τη μονομανία του για τους γιατρούς και τα φάρμακα και η οποία αποδόθηκε μ' ένα θαυμάσιο μουσικοχορευτικό σκετς - σκηνοθετικό σήμα κατατεθέν του Γαλάντη - όπου συμμετείχαν επίσης οι Yvonne Toma, Ελένη Αποστολίδη και Ζωή Χούνου. Την όμορφη πρωτότυπη μουσική και τα τραγούδια έγραψε ο Θάνος Αργυρίου, ενώ τους φωτισμούς φρόντισε ο Γιάννης Σαβινίδης και τον ήχο η Χριστίνα Αβραμίδη.

Μια ενδιαφέρουσα πινελιά του απλού και λειτουργικού σκηνικού, σε λευκούς τόνους (όπως και τα κοστούμια) που δημιουργούσαν ωραία αντίθεση με την μπλε και πράσινη κουρτίνα του φόντου, ήταν το βάζο με τα ηλιοτρόπια στο προσκέφαλο του Argan. Μέσα στο έργο τα ηλιοτρόπια αναφέρονται δυο φορές, τη μια από το γιο Diafoirus (ο οποίος έχει αποστηθίσει έναν κωμικά λογοτεχνίζοντα κολακευτικό λόγο για τη μέλλουσα μνηστή του, που όμως κατά λάθος τον απευθύνει στη μητριά της) και τη δεύτερη από την Toinette, που επαναλαμβάνει σκωπτικά τη σχετική φράση του Diafoirus, ανακατεύοντας τις λέξεις ώστε να μη βγάζουν νόημα. Καθώς τα ηλιοτρόπια συμβολίζουν, μεταξύ άλλων, τη μακροζωία, η παρουσία τους δίπλα στον Argan ήταν σαν να σχολίαζε συνεχώς, διακριτικά όσο και ανατρεπτικά, την πεισιθανάτια μεμψιμοιρία του.

ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Το κείμενο αυτό πρωτοδημοσιεύτηκε στο διαδικτυακό περιοδικό Fractal (10.4.19), συνοδευόμενο από δικό μου φωτογραφικό υλικό.