Ο Δρόμος Κοντά στο Παλάτι (1995)

Η διαχρονική αλήθεια των πραγμάτων

Η Τριλογία του Καΐρου είναι ένα ογκώδες έργο που δεν έχει τίποτα να ζηλέψει από τα μυθιστορήματα-ποταμούς των αρχών του 20ού αιώνα. Ο σχετικά πρόσφατος (1988) νομπελίστας Naguib Mahfouz επωφελείται από κάθε άποψη από την ευρωπαϊκή, κυρίως, λογοτεχνική παράδοση για να παρουσιάσει ένα μυθιστορηματικό τρίπτυχο πολυδιάστατο και πολυεπίπεδο, όπου αναδεικνύεται σε μεγάλο βαθμό η συγγραφική του δεινότητα και η φιλοσοφική του θεώρηση βρίσκει κατά τρόπο καίριο και ακριβή την έκφρασή της.

Ο Δρόμος κοντά στο Παλάτι, πρώτο μέρος της τριλογίας, διαπραγματεύεται την καθημερινή ζωή μιας αιγυπτιακής μεσοαστικής οικογένειας την εποχή της κυριαρχίας των Βρετανών, λίγο μετά το τέλος του Α' Παγκοσμίου Πολέμου. Πρόκειται για μια οικογενειακή ιλαροτραγωδία που οι πολιτικές εξελίξεις της δίνουν έναν δραματικό τόνο. Μάλιστα, κατά διαβολική σύμπτωση, έτυχε πρόσφατα να πληροφορηθώ ότι ο 83χρονος, πλέον, συγγραφέας έπεσε θύμα δολοφονικής απόπειρας εξτρεμιστών συμπατριωτών του. Το γεγονός αυτό προσδίδει μια ειρωνικά τραγική διάσταση στο πνεύμα μετριοπάθειας που διαπνέει το συνολικό έργο του Mahfouz: ο συγγραφέας, ο οποίος πρέπει, κατά την George Eliot, να επιδεικνύει "general benevolence" (γενική καλοπιστία), αρνούμενος να καταδικάσει και κρατώντας μια στάση αποστασιοποιημένης ανωτερότητας απέναντι στα πρόσωπά του αλλά και στην Ιστορία, καταδικάζεται ο ίδιος από την ανελέητη ακρότητα των καιρών μας γι' αυτήν ακριβώς τη συμβιβαστική του στάση. Κάθε πολέμιος της μισσαλλοδοξίας στον κόσμο αυτόν φαίνεται ν' αποτελεί και τον πρωταρχικό της στόχο.

Η Τριλογία συγκαταλέγεται ανάμεσα στα πρώτα μυθιστορήματα του Mahfouz και είναι φυσικό να παρουσιάζει έντονες επιρροές από τα νεανικά του διαβάσματα, τα οποία, όπως και ο ίδιος παραδέχεται, υπήρξαν αποφασιστικά για τη διαμόρφωση του ύφους του. Η λεπτολόγος, συχνά εξαντλητική ψυχογραφική διερεύνηση των ηρώων του παραπέμπει τόσο στον Balzac όσο και στον Lawrence. Η συχνή παρεμβολή του συγγραφέα για να σχολιάσει γενικεύοντας τις πράξεις και τα συναισθήματα των προσώπων του απηχεί ολοφάνερα τον φιλοσοφικό διαλογισμό της Eliot. Ένα λεπτό χιούμορ που αμβλύνει τη δραματικότητα ορισμένων σκηνών ίσως είναι δανεισμένο από τον Flaubert ή τον Forster. Κι αυτές όμως οι υφολογικές επιδράσεις εξισορροπούνται και σχεδόν συγκαλύπτονται από το συναρπαστικά ζωηρό εθνικό χρώμα που κυριαρχεί στις σελίδες του Δρόμου κοντά στο Παλάτι. Η καθημερινή εθιμοτυπία, η οικογενειακή ιεραρχία και τα κοινωνικά προστάγματα που πηγάζουν κατευθείαν από το Κοράνι και τις επιταγές της αυστηρής θρησκευτικής τυπολατρίας δίνουν στο μυθιστόρημα τον ιδιαίτερο εκείνο "τόνο" που καταφέρνει να υπερισχύσει των διαφόρων ευρωπαϊκών επηρεασμών στη γραφή του. Οι ζωντανές περιγραφές προσώπων και σκηνικού αναπλάθουν με κάθε πιστότητα την εποχή αλλά και τη μυθιστορηματική "πραγματικότητα". Οι μορφές διαγράφονται διαφανείς και ανάγλυφες, με όλες τους τις πτυχές και τις όψεις. Η εξοντωτική αυτή επιμονή του Mahfouz να αναλύει τα πάντα μέχρι κεραίας, δίχως να αφήνει τον αναγνώστη να πάρει ανάσα και προλαβαίνοντας τα συμπεράσματα και τα σχόλιά του, αποτελεί ίσως τη μοναδική (και άλλωστε αμελητέα) αδυναμία του έργου.

Ένα στοιχείο που προσωπικά με εντυπωσίασε στο Δρόμο κοντά στο Παλάτι είναι η εμμονή στην περιγραφή των σπιτιών. Όλα τα σπίτια που εμφανίζονται στο μυθιστόρημα είναι παλιά, στοιχειωμένα από αναμνήσεις, άλλοτε θλιβερές κι άλλοτε ευτυχισμένες. Το κάθε τους αντικείμενο είναι κι ένα σημείο αναφοράς για την ανασύσταση ενός μακρινού ή κοντινού παρελθόντος. Έχουν δική τους ζωή και συχνά κρατούν δέσμιους, σαν με κάποιο μαγικό ξόρκι, όσους τα κατοικούν. Ακόμα και τα άμορφα ερείπια εγκαταλελειμμένων κτισμάτων, όπως του τζαμιού στην αδιέξοδη πάροδο της οδού Αλ-Κουρουνφούς, κουβαλούν μια ολόκληρη ιστορία. Τα πράγματα, με τους συνειρμούς και τις συνδηλώσεις που τα περιβάλλουν κι έχουν γίνει αναπόσπαστα στοιχεία τους, προσδιορίζουν την ύπαρξη και την προσωπικότητα των ανθρώπων και επιβιώνουν μετά το θάνατο των τελευταίων.

Ορισμένα σημεία του μυθιστορήματος ίσως φανούν υπερβολικά και παρατραβηγμένα στο σύγχρονο και ευθυγραμμισμένο με τα εξελιγμένα ευρωπαϊκά πρότυπα Έλληνα αναγνώστη: η δεσποτική τυραννία του πατέρα-αφέντη, η ολική και άνευ όρων υποταγή και αβουλία της γυναίκας, η συναισθηματική και σεξουαλική καταπίεση της νέας γενιάς, είναι ζητήματα που αποτελούν πλέον παρελθόν στις περισσότερες "πολιτισμένες" χώρες. Ας μην ξεχνάμε όμως την άκαμπτη επιβολή μιας καθόλα πατριαρχικής και απόλυτα συντηρητικής νοοτροπίας εκ μέρους του ισλαμικού καθεστώτος, το οποίο εξακολουθεί ακόμα και σήμερα να καταδυναστεύει τους πιστούς του - πόσο μάλλον στις αρχές του αιώνα μας, που και η ίδια η Ευρώπη δεν είχε ακόμα καταφέρει να απαλλαγεί από ορισμένα μεσαιωνικά κατάλοιπα (όχι δηλαδή πως τώρα το έχει απόλυτα κατορθώσει). Και πάλι όμως, μέσα από τις σελίδες του μυθιστορήματος αυτού διαφαίνεται η σταδιακή, δειλή μεν αλλά πάντως σαφής και σταθερή (και φυσικά αναπότρεπτη) πορεία της νέας γενιάς προς τη χειραφέτηση και την πρόοδο. Η Aisha τολμά να δείξει το πρόσωπό της στον άγνωστο ωραίο αξιωματικό. Ο Yasin αρνείται, έστω κι αν δεν τολμά να επιμείνει, να πάρει το διαζύγιο που του επιβάλλουν ο πατέρας και ο πεθερός του. Ο Fahmi αψηφά τις πατρικές εντολές και πεθαίνει για την πατρίδα του. Ως και η χρόνια υποταγμένη και ψυχικά ευνουχισμένη Amina, η τυπική Μωαμεθανή σύζυγος, θα βρει την ευκαιρία να "ξεπορτίσει". Με αφορμή τα μεμονωμένα αυτά γεγονότα, ο Mahfouz διατυπώνει το φιλοσοφικό του σχόλιο για τους νέους καιρούς που έρχονται, δίχως να του λείπει και μια νοσταλγία για την εποχή που θα περάσει ανεπιστρεπτί.

(Αθήνα, Νοέμβριος 1994)

ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Το κείμενο αυτό γράφτηκε αρχικά ως πρόλογος στην ελληνική έκδοση του μυθιστορήματος του Naguib Mahfouz Ο Δρόμος κοντά στο Παλάτι που κυκλοφόρησε το 1995 από τις εκδόσεις Ψυχογιός (σε δική μου μετάφραση από τα Αγγλικά). Την Τριλογία του Καΐρου προλόγισε τελικά ο Κώστας Τσαούσης, με ένα γενικό σημείωμα όπου συμπεριέλαβε αυτούσιο τμήμα της δικής μου εισαγωγής (χωρίς ωστόσο να αναφέρεται το όνομά μου).