Αφορμές (2021)

Η αρχή (και το τέλος) της αδράνειας

Ο Κοραής Δαμάτης πρωτοπαρουσιάστηκε ως πεζογράφος το 2016, με το ημιαυτοβιογραφικό του μυθιστόρημα Το Σπίτι Μόνο (εκδόσεις Γαβριηλίδη), έχοντας πίσω του μακρά πορεία ως σκηνοθέτης, ηθοποιός και χορευτής, αλλά και εικαστικός καλλιτέχνης. Αιγυπτιώτης - γεννημένος στην Αλεξάνδρεια και έχοντας βιώσει τον ξεριζωμό της οικογένειάς του λόγω των εκεί ταραχών - ζει από τα δέκα του χρόνια στην Ελλάδα, όπου σπούδασε και εργάζεται. Το πολυδιάστατο της δημιουργικής του προσωπικότητας αντανακλάται τόσο στη θεματολογία των κειμένων του, όσο και στο λογοτεχνικό τους χειρισμό. Το νέο του βιβλίο, Αφορμές (από τις εκδόσεις Βακχικόν, 2021), είναι μια συλλογή διηγημάτων - μικρών ιστοριών, όπως ο ίδιος τις χαρακτηρίζει - εμπνευσμένων από "ένα περιστατικό στο δρόμο [...], κάτι που ειπώθηκε λαθραία [...], κάποιο αναπάντεχο συμβάν, ένα ξαφνικό τηλεφώνημα, μια είδηση στα ψιλά, τα λόγια ενός φίλου, μια προσφώνηση, μια φωτογραφία".

Αν και τα συμφραζόμενα της τρέχουσας (και όχι μόνο) επικαιρότητας δεν παρουσιάζονται αυτούσια μέσα στο βιβλίο, η χρονική συγκυρία της κυκλοφορίας του προσδίδει στην ατμόσφαιρα, όπως και στην ουσία, της κάθε "μικρής ιστορίας" εύλογα πεδία συνδηλώσεων. Κατά σύμπτωση, μάλιστα (ή και όχι), στον τίτλο του περιέχεται αναγραμματισμένο το ράμφος από τη χαρακτηριστική μάσκα των μεσαιωνικών "γιατρών της πανούκλας" (plague doctors).

Οι πρωτοφανείς και πρωτόγνωρες, απροσδόκητες για τον "ανεπτυγμένο" μας σύγχρονο κόσμο, συνθήκες τις οποίες βρεθήκαμε αίφνης να αντιμετωπίζουμε εξαιτίας της πανδημίας, δεν διαγράφουν, φυσικά, τα ήδη υπάρχοντα κοινωνικά και άλλα προβλήματα - απεναντίας, τα εντείνουν, εκθέτοντας οχληρά ή και επώδυνα τις βολικά λανθάνουσες πτυχές τους. Μα και η τέχνη - κι ένα παραπάνω, η τέχνη του λόγου - σε πείσμα της συλλογικής εθελοτυφλίας, ποτέ δεν παύει να ανιχνεύει και ξεθάβει το κρυμμένο, αναδεικνύοντας αμείλικτα τη συναρπαστική όσο και αποκρουστική ασχήμια και ομορφιά του μαζί.

Εκατόν δέκα εξαίσια γραπτά σκαριφήματα, με τίτλους αινιγματικά αποσπασματικούς και συνοδευόμενα από θαυμάσια ασπρόμαυρα σχέδια της Σοφίας Κουκουλίνη (η οποία έχει φιλοτεχνήσει και το εξώφυλλο), οι Αφορμές μάς προ(σ)καλούν να επισκεφτούμε και να εξερευνήσουμε γνωστούς/άγνωστούς μας τόπους και χρόνους, καθώς και τοπία εσώτερα, διαποτισμένα πότε με τη λεπτότητα μιας νοσταλγικής ευαισθησίας και πότε με την ωμή αγριάδα που ο άνθρωπος, σαν σαρκοφάγο ζώο που είναι, κρύβει στα βάθη του είναι του - στις κανιβαλιστικές του καταβολές, στην τερατώδη πλευρά μιας "παιδικής" πρωτογένειας την οποία ουδέποτε αποβάλλει εντελώς. Η αποφθεγματική συντομία εναλλάσσεται με μια αβίαστη, συνειρμική ροή λόγου που προσομοιάζει σε προφορική αφήγηση (ενίοτε με τη "συρταρωτή" τεχνική της ιστορίας μέσα στην ιστορία), ενώ οι τίτλοι κλείνουν το μάτι συνωμοτικά στον αναγνώστη, τον οποίο μυούν σ' ένα είδος άγραφου, ανείπωτου "προλόγου" των περιστατικών που εξιστορούνται - κρατώντας, ωστόσο, γοητευτικά συγκαλυμμένο ένα μέρος των μυστικών τους.

Στις 260 σελίδες των Αφορμών του, ο Δαμάτης ξεδιπλώνει σε όλο της το φάσμα την εγγενή ανθρώπινη αντιφατικότητα: τη γλύκα μιας ανέμελης στιγμής ή ενός αθώου εφηβικού έρωτα, την έγνοια, τη συμπόνια και την ενσυναίσθηση για τους απόβλητους και κατατρεγμένους της ζωής, τους εκπατρισμένους, τους πρόσφυγες - σε διαλεκτική αντιπαράθεση με καταστάσεις δυστοπικές όσο και οικείες, όπου το "ανάπηρο πολέμου" παρελθόν, το σχιζοφρενικό παρόν κι ένα ζοφερό μετα-αποκαλυπτικό μέλλον συναιρούνται ανατριχιαστικά και συμφύρονται. Ένα από τα επανερχόμενα μοτίβα του βιβλίου είναι, αναπόφευκτα, ο εγκλεισμός - εθελούσιος ή καταναγκαστικός - όχι μονάχα σε χώρους υλικούς, μα και στην αλληγορική φυλακή του εαυτού: μιας άρρωστης ψυχής ή ενός σακατεμένου σώματος. Ωστόσο, εκείνο το οποίο ουσιαστικά κυριαρχεί (και απασχολεί επίμονα το συγγραφέα) είναι η μνήμη - είτε μέσα από επιστολές και φωτογραφίες που "ζωντανεύουν" σε μια συνίζηση του χρόνου, είτε μέσω προσώπων υπαρκτών, που μας δανείζουν πρόσκαιρα τη ματιά και τη σκέψη τους, είτε με τρυφερά αφιερώματα σε αγαπημένους νεκρούς, είτε "κλεμμένη" από κάποια παράλληλη διάσταση ύπαρξης. Πανταχού παρών είναι επίσης ο θάνατος - άλλοτε ως φοβερός μαύρος ίσκιος και αντικείμενο εξευμενισμού/εξορκισμού, άλλοτε πάλι ως λυτρωτική καταφυγή, ή, ακόμα, ως οξύμωρο πρόσχημα μέσα απ' την ίδια του την άρνηση.

Όπως και στο Σπίτι Μόνο, έτσι κι εδώ ο Δαμάτης πλέκει επιδέξια την έμφυτη στο λαό μας αίσθηση της τραγικότητας, τον ολόψυχο ενστερνισμό του πένθους, με το πάθος για ζωή και την προσκόλληση σε ασήμαντες, φαινομενικά - κι όμως τόσο απαραίτητες στον καθένα μας - προσωπικές και ομαδικές τελετουργίες. Τις ειδωλολατρικές μας ρίζες, αν και μετουσιωμένες σε πιο πνευματική θρησκευτικότητα, τις κουβαλάμε, άλλωστε, στα κύτταρά μας: την αταβιστική πίστη στο στοιχείο του μεταφυσικού, της μαγείας και του θαύματος, πότε στην ευεργετική και πότε στην κακοποιό τους έκφανση. Θεοί εκδικητές και τιμωροί, γυναίκες-δαίμονες που απομυζούν τις ψυχές των αντρών, πανέμορφες νύμφες που παρασύρουν αγνούς θνητούς στα μυστήρια του απόκρυφου, καταχθόνιου σύμπαντός τους. Ένας θηλυκός Κρόνος/Σίσυφος με το σχήμα γραφικής "χοντρομπαλούς" φόνισσας, γκροτέσκα αντιστροφή της Pieta. Και βέβαια, η απαράκαμπτη, έστω και παρασκηνιακή, παρουσία των ζώων - "οδηγών" μας στο πέρασμα προς άλλες διαστάσεις, άλλες μορφές (μια ακόμα λέξη που αναγραμματίζει ο τίτλος του βιβλίου) υπόστασης και αντίληψης. Ας μη λησμονούμε την εξέχουσα θέση του ζωομορφισμού στην αιγυπτιακή μυθολογία, καθώς και των μεταμορφώσεων σε όλες σχεδόν τις μυθολογίες του κόσμου. Οι σκιώδεις, αθόρυβες γάτες, άγρυπνοι φύλακες της νυχτερινής ιερότητας. Τα άνευ όρων πιστά και στοργικά σκυλιά. Τα βατράχια, αρχέτυπη βιβλική πληγή. Τα πουλιά, θορυβώδη αλλά και ευάλωτα, με τους ιδιαίτερους συμβολισμούς τους, με δικούς τους κώδικες επικοινωνίας. Οι λύκοι που κρύβονται μέσα σε ανήμπορους, αδικημένους ανθρώπους και δεν ξυπνούν παρά τη νύχτα, για να πάρουν το αίμα τους πίσω.

"Μια μικρή κοινωνία ο καθένας στη διάρκεια της ζωής του", επισημαίνει με λακωνική ευστοχία ο συγγραφέας, στην κατακλείδα μιας απ' τις μικρές του ιστορίες - ορισμένες από τις οποίες φέρουν ως μότο επιγράμματα του Παλλαδά του Αλεξανδρέως, καθώς και ένα απόσπασμα από την αιγυπτιακή Βίβλο των Νεκρών. Μια "κοινωνία" κατεξοχήν αυτοαναφορική, πυρηνική στην κυριολεξία, όπου το "καλό" και το "κακό", το "λευκό" και το "μαύρο", το φως και το έρεβος συνυπάρχουν και αλληλεπιδρούν με καθηλωτική δυσαρμονία, σε μύριες τους εκδηλώσεις, συγκρούσεις και αμοιβαίους αντικατοπτρισμούς. Κάθε ζωή, κάθε άνθρωπος, είναι μια μαγική, κατακερματισμένη εικόνα που απ' όποια πλευρά την κοιτάξεις, άλλη όψη και χαρακτήρα θα σου φανερώσει: "Τόσο ζωντανές αυτές οι σπασμένες εικόνες του. Και κάθε φορά τόσο διαφορετικά σπασμένες".

(Αθήνα, Σεπτέμβριος 2021)

ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Το κείμενο αυτό πρωτοδημοσιεύτηκε στο διαδικτυακό περιοδικό Διάστιχο (9.9.21).