Θέλω να εφευρίσκω και όχι να δανείζομαι τα θέματά μου
Η B. A. Paris συστήθηκε στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό το προπέρσινο φθινόπωρο, με το διεθνώς ευπώλητο πρώτο της μυθιστόρημα Πίσω από Κλειστές Πόρτες - ένα αγωνιώδες ψυχολογικό thriller με θέμα τον καταναγκαστικό έλεγχο σε μια συζυγική σχέση, το οποίο κυκλοφόρησε στη χώρα μας από τις εκδόσεις Bell, μεταφρασμένο από τη Βεατρίκη Κάντζολα Σαμπατάκου. Ακολούθησαν δύο ακόμα βιβλία, H Κατάρρευση (2017) και Φέρε με Πίσω (2018), από τις ίδιες εκδόσεις και με την ίδια μεταφράστρια, τα οποία επίσης καταπιάνονται με δυο διαφορετικές μορφές χειραγώγησης και ψυχολογικής βίας, του λεγόμενου gaslighting (από τον τίτλο του αγγλικού θεατρικού έργου με ανάλογο θέμα, Το Φως του Γκαζιού, που έγραψε ο Patrick Hamilton το 1938 και γυρίστηκε σε ταινία το 1940 από το Βρετανό Thorold Dickinson και το 1944 από τον Αμερικανό George Cukor). Αν και δηλώνει απρόθυμη να τυποποιηθεί ως - επιτυχημένη, έστω - συγγραφέας ενός μονάχα λογοτεχνικού είδους, η B. A. Paris κατέχει σε βάθος το υλικό της και δεν διστάζει να "υποδυθεί" νοερά τους πιο διαταραγμένους της ήρωες, προκειμένου να προσδώσει αληθοφάνεια στις υποθέσεις των έργων της. Το Νοέμβριο που μας πέρασε, η συγγραφέας βρέθηκε στην Αθήνα με αφορμή την κυκλοφορία στην Ελλάδα του Φέρε με Πίσω και μας μίλησε με εγκαρδιότητα, αυθορμησία και ειλικρίνεια για τις δημιουργικές της προθέσεις, τον τρόπο με τον οποίο χειρίζεται τα θέματά της, το "διάλογο" με τα μυθιστορηματικά της πρόσωπα και τις απόψεις της για τη χειριστική συμπεριφορά, καθώς και για τις μελλοντικές της επιδιώξεις.
Η ιδέα για τις μυστηριώδεις ρώσικες κούκλες στο πιο πρόσφατο μυθιστόρημά σας, Φέρε με Πίσω, από πού προέκυψε;
Μακάρι να 'ξερα! Μου αρέσουν πολύ οι ρώσικες κούκλες και πάντα χάριζα από μια στις κόρες μου, ώσπου μου ομολόγησαν πως τις έβρισκαν τρομακτικές. Κι εγώ δεν είχα ιδέα! Πάντως ο εγγενής συμβολισμός τους με εξυπηρετούσε από μυθοπλαστική άποψη - όποιος έχει διαβάσει το βιβλίο, μπορεί να καταλάβει το γιατί, αν και σπάνια οι αναγνώστες κάνουν το συνειρμό. Εξάλλου, ούτε κι εγώ τον είχα κάνει απ' την αρχή! Κι έπειτα, ήθελα να δείξω ότι κι ένας άντρας μπορεί να νιώσει φόβο - ένα παραπάνω αν αυτός ο φόβος πηγάζει από ένα μικροσκοπικό, συνήθως άκακο αντικείμενο, που γίνεται εφιαλτικό επειδή εμφανίζεται σε απροσδόκητα μέρη, χωρίς άμεσα αντιληπτό λόγο ή εξήγηση. Ο Finn (ο πρωταγωνιστής του μυθιστορήματος) είναι ένας μεγαλόσωμος, ευέξαπτος τύπος που του κόβονται τα ήπατα μπροστά σ' ένα τόσο δα κουκλάκι. Στην ουσία, όμως, δεν φοβάται το ίδιο το αντικείμενο, αλλά το τι μπορεί να συμβολίζει ή να αντιπροσωπεύει.
Ο γρίφος που καλείται να λύσει ο Finn ήταν πράγματι ιδιοφυής.
Κι αυτόν, ούτε που ξέρω πώς τον σκέφτηκα. Ήταν σαν κάποιος να μου τον υπαγόρευσε - τα ίδια μου τα πρόσωπα, προφανώς. Ένας από τους λόγους για τους οποίους μου αρέσει να συζητώ με άλλους για τα βιβλία μου, είναι ότι μέσα απ' την κουβέντα καταλαβαίνω αν έχω πετύχει ή όχι το σκοπό μου. Πολλές φορές έχω ανασφάλεια, αλλά όταν διαπιστώνω πως ένα εύρημά μου λειτουργεί, αισθάνομαι ότι κάτι έχω καταφέρει! Όταν έγραφα το Πίσω από Κλειστές Πόρτες, είχα μπει στη θέση του Jack - είχα γίνει εκείνος. Μπορεί να ακούγεται τρομακτικό, μα ήταν ο μόνος τρόπος να τον αναγκάσω να μου μιλήσει, να δουλέψει για μένα. Στην αρχή δεν σκόπευα να πλάσω έναν χαρακτήρα τόσο απαίσιο - είχα σκεφτεί να τον κάνω στριμμένο και ανάποδο, αλλά όχι διαβολικό. Αυτός όμως επέμενε να γίνει κακούργος...
Το παιχνίδι των ταυτοτήτων στο Φέρε με Πίσω είναι λαβυρινθώδες όσο και συναρπαστικό.
Συχνά έχει τύχει να μου προσάψουν έλλειψη αληθοφάνειας στο θέμα αυτό, αλλά δεν νομίζω ότι έχουν δίκιο. Μέσα σε διάστημα δέκα χρόνων, ο άνθρωπος μπορεί να αλλάξει πολύ. Επιπλέον, ο Finn ουδέποτε θα φανταζόταν πως ένα συγκεκριμένο άτομο ήταν ικανό να του φερθεί τόσο δόλια και ποταπά. Παίρνει τα πράγματα στην κυριολεξία τους. Και επειδή ο ίδιος νιώθει τύψεις για τον οξύθυμο χαρακτήρα του, έχει την τάση να θεωρεί αθώους όλους τους άλλους, ενώ κατηγορεί τον εαυτό του για ό,τι κακό του συμβαίνει.
Κατά τη γνώμη μου, ωστόσο, δεν είναι και τόσο παράλογα οξύθυμος. Σε όλους μας συμβαίνει να χάνουμε πού και πού την ψυχραιμία μας...
Έτσι ακριβώς. Όλοι μπορεί κάποια στιγμή να εξοργιστούμε, ακόμα και να χειροδικήσουμε. Όταν ήταν νεότερος, ο Finn δεν μπορούσε να ελέγξει το θυμό του. Μεγαλώνοντας, όμως, τα κατάφερε, οπότε δεν θεωρείται πια εξ ορισμού βίαιος. Εξάλλου, δεν παραφέρθηκε πραγματικά παρά μονάχα δυο ή τρεις φορές στο παρελθόν. Αλλά επειδή εκείνο το μοιραίο βράδυ βρισκόταν σε κατάσταση σοκ, δεν θυμάται καθόλου τι συνέβη με τη Layla και φοβάται πως μπορεί να της έκανε ανεπανόρθωτο κακό. Και μ' αυτή την αμφιβολία είναι καταδικασμένος να ζει.
Γι' αυτό, άλλωστε, είναι και ενδιαφέρων χαρακτήρας.
Φυσικά. Γιατί το να είναι τέλειος δεν θα είχε νόημα. Όλα μου τα πρόσωπα έχουν τα ελαττώματα και τις αδυναμίες τους, ώστε να γίνονται προσιτά στους αναγνώστες. Αυτό όμως που κυρίως με απασχόλησε στο Φέρε με Πίσω ήταν το να βάλω έναν άντρα στη θέση του θύματος. Δεν ήθελα να αναπαραγάγω τη διαδεδομένη αντίληψη ότι οι γυναίκες είναι πάντοτε τα θύματα, γιατί και οι άντρες μπορεί να βρεθούν σε παρόμοια θέση. Όταν ο θύτης είναι γυναίκα, ασκεί περισσότερο ψυχολογική παρά σωματική βία. Οι άντρες έχουν μεγαλύτερη σωματική δύναμη, πράγμα που εκ πρώτης όψεως τους φέρνει σε πλεονεκτική θέση απέναντί μας. Εμείς, από τη φύση μας, έχουμε πιο περίπλοκο τρόπο σκέψης. Εφόσον δεν μπορούμε να τους συναγωνιστούμε σε δύναμη, επιστρατεύουμε την ευφυΐα μας. Οι γυναίκες των παλιότερων γενεών δεν είχαν κανέναν ηγετικό ρόλο. Μόλις στις μέρες μας οι γυναίκες έχουν αρχίσει να συνειδητοποιούν ότι αξίζουν το ίδιο με τους άντρες, να έχουν εμπιστοσύνη στις ικανότητές τους - και επίσης, να αποκτούν επίγνωση του πόσο χειριστικές μπορούν να γίνουν. Χάρη στην ανεπτυγμένη ευστροφία τους, μάλιστα, ο άλλος δεν παίρνει καν είδηση πως τον χειραγωγούν. Αυτό ακριβώς ήθελα να εξερευνήσω. Στο συγκεκριμένο βιβλίο μου, προσπάθησα να χειραγωγήσω εγώ τους αναγνώστες, να οδηγήσω τις υποψίες και τα συμπεράσματά τους εκεί που ήθελα. Υπάρχουν βέβαια και εκείνοι που αμέσως αντιλαμβάνονται το τέχνασμα, αλλά βάζω τα δυνατά μου για να τους κρατήσω σε αγωνία ως το τέλος.
Δεν είναι, όμως, λίγοι και οι άντρες που εκβιάζουν συναισθηματικά και χειραγωγούν τις γυναίκες...
Αυτό επιχείρησα να πραγματευτώ στα δυο πρώτα βιβλία μου, όπου τα θύματα είναι γυναίκες. Το ωραίο είναι ότι πριν γράψω το Πίσω από Κλειστές Πόρτες, δεν είχα ιδέα πως υπήρχε και όρος που περιγράφει τα όσα κάνει ο Jack στην Grace. Δεν είχα καν υπόψη μου το θεατρικό ούτε την ταινία Gaslight (Το Φως του Γκαζιού) από όπου βγήκε η λέξη "gaslighting", που υπαινίσσεται την ψυχολογική χειραγώγηση - ίσως επειδή ζω μακριά απ' την Αγγλία και από πεποίθηση δεν παρακολουθώ ούτε διαβάζω thrillers, για να μην επηρεάζομαι και αντιγράφω υποσυνείδητα τις υποθέσεις τους. Θέλω να εφευρίσκω και όχι να δανείζομαι τα θέματά μου - ή νέους τρόπους για να τα προσεγγίσω - αν και συχνά τυχαίνει να συμπίπτουν οι ιδέες. Τον όρο αυτόν τον είδα για πρώτη φορά σε μια κριτική για το βιβλίο μου. Δεν κατάλαβα τι εννοούσε και έψαξα να βρω τι σημαίνει. Ξαφνιάστηκα και χάρηκα όταν ανακάλυψα πως είχα γράψει γι' αυτά ακριβώς τα πράγματα δίχως να ξέρω πώς λέγονται. Στην Κατάρρευση, πάλι, πήρα την ιδέα από την κατάσταση που αντιμετώπιζε μια φίλη μου, της οποίας η μητέρα είχε αρχόμενη άνοια. Μια μέρα γύρισε στο σπίτι της και δεν θυμόταν πώς δούλευε ο φούρνος μικροκυμάτων, πράγμα που την άγχωσε τρομερά. Αναρωτήθηκα λοιπόν πώς θα μπορούσε να αξιοποιηθεί δημιουργικά αυτή η ιδέα, με την απαραίτητη "ποιητική άδεια", φυσικά. Δεν ήταν ανάγκη να γνωρίζω πώς ονομάζονται οι διάφορες εκφάνσεις της ανθρώπινης συμπεριφοράς για να τις περιγράψω πειστικά μέσα σε ένα μυθιστόρημα.
Ύστερα από μια τόσο έντονη εμπειρία χειραγώγησης, πώς μπορεί κανείς να συνεχίσει τη ζωή του;
Αν κατορθώσει να "τιμωρήσει" με κάποιον τρόπο αυτόν που τον χειραγώγησε, θα του είναι πιο εύκολο να το ξεπεράσει. Θα έχει φτάσει σε μια, ας την πούμε, κάθαρση, εφόσον έχει εκδικηθεί όποιον του έφταιξε. Αν όμως δεν το κατορθώσει, θα του είναι πολύ δύσκολο - γιατί όλοι θέλουμε να πληρώσει όποιος μας έκανε κακό. Το ιδανικό θα ήταν να βρούμε μέσα μας τη δύναμη για να τον συγχωρήσουμε, αλλά ο περισσότερος κόσμος δεν συγχωρεί. Κάτι τέτοιο θα απαιτούσε τεράστιο ψυχικό σθένος. Συνήθως νιώθουμε την ανάγκη να ανταποδώσουμε το κακό που μας έκαναν. Το χειρότερο είναι ότι μετά δυσκολευόμαστε να εμπιστευτούμε και πάλι τους ανθρώπους. Αυτό είναι το αναπόφευκτο ψυχολογικό επακόλουθο μιας χειριστικής σχέσης. Γιατί πάντα θα υποπτευόμαστε τις προθέσεις των άλλων απέναντί μας.
Ως συγγραφέας, πώς ερμηνεύετε τη χειριστική συμπεριφορά;
Τα κίνητρά της είναι πολλά και διάφορα. Είτε το υλικό κέρδος εις βάρος του άλλου, είτε, συχνότερα, η άσκηση εξουσίας. Είναι πολύ σημαντικό να έχει κανείς τον έλεγχο της ζωής του - και δεν είναι λίγοι εκείνοι που ηδονίζονται με το να ελέγχουν τους άλλους και να τους επιβάλλουν τη δική τους θέληση, ακόμα κι αν τα θύματά τους δεν το συνειδητοποιούν άμεσα. Αυτό τους δίνει σαδιστική ευχαρίστηση. Βρήκα άκρως ενδιαφέρουσα την κατάδυση στον ψυχισμό των χειριστικών ηρώων μου - όπως του Jack, για παράδειγμα, ο οποίος έπρεπε να προβλέπει και να προλαβαίνει διαρκώς την κάθε σκέψη και κίνηση της Grace, ώστε να καταρρακώνει προκαταβολικά την κάθε ελπίδα της. Ήξερα, βέβαια, απ' την πρώτη στιγμή πως εκείνη έπρεπε οπωσδήποτε να σκαρφιστεί έναν τρόπο για να τον εξουδετερώσει. Ίσως επειδή είναι γυναίκα και ήταν λογικό να μεροληπτώ υπέρ της. Το πώς θα τα κατάφερνε, ήταν άλλο ζήτημα. Κι εδώ, η ιδέα για τη λύση του δράματος μού κατέβηκε την τελευταία στιγμή. Η αλαζονεία του Jack και η σιγουριά του για το "τέλειο έγκλημα" που σχεδίαζε έγιναν, τελικά, η αχίλλειος πτέρνα του.
Γιατί οι γυναίκες, κατά κύριο λόγο, που κακοποιούνται ψυχολογικά ή σωματικά διστάζουν να ζητήσουν βοήθεια από τον οικογενειακό ή φιλικό τους κύκλο;
Διότι κανείς δεν τις πιστεύει - ιδίως αν ο βίαιος ή χειριστικός τους σύντροφος δείχνει "καλό πρόσωπο" στην κοινωνία και ουσιαστικά τις βγάζει τρελές. Δυστυχώς, ακόμα και στην εποχή μας οι γυναίκες εξακολουθούν να θεωρούνται και να αντιμετωπίζονται ως άτομα μη αξιόπιστα. Τα θύματα χρόνιας ψυχολογικής κακοποίησης, άλλωστε, σπάνια είναι σε θέση να αντιληφθούν ότι υπάρχουν επιλογές και παραμένουν εγκλωβισμένα στη νοσηρή, μακροπρόθεσμα επικίνδυνη αυτή κατάσταση. Και αυτό δεν αφορά μόνο τις γυναίκες. Οι άντρες που συστηματικά υφίστανται ψυχολογική ή σωματική βία είναι εξίσου - αν όχι και περισσότερο - απρόθυμοι να ανοιχτούν σε τρίτους, για τους ίδιους ακριβώς λόγους.
Όλα σας τα βιβλία ως τώρα μιλούν για κάποιου είδους χειραγώγηση. Το θέμα αυτό πρόκειται να επανέλθει σε επόμενο μυθιστόρημά σας;
Όχι - στο τέταρτο βιβλίο μου, τουλάχιστον, όχι. Αυτό θα είναι λίγο διαφορετικό. Δεν σκοπεύω να γράφω συνεχώς ψυχολογικά thrillers. Υπάρχουν κι άλλα πράγματα που θα ήθελα να γράψω. Είπα λοιπόν στον εκδότη μου ότι έχω μια ιστορία την οποία επιθυμώ διακαώς να αφηγηθώ. Στην αρχή έδειξε κάποια δυσαρέσκεια, αλλά τον διαβεβαίωσα ότι και σ' αυτό το μυθιστόρημα θα είναι έντονο το ψυχολογικό στοιχείο, μέσα σε διαφορετικά συμφραζόμενα, ωστόσο. Ελπίζω ο κόσμος να το αγαπήσει όσο και τα προηγούμενά μου. Φαντάζομαι πως οι αναγνώστες μου με διαβάζουν επειδή τους αρέσει ο τρόπος που γράφω και όχι αποκλειστικά επειδή προτιμούν τα ψυχολογικά thrillers. Πρόκειται να μεταπηδήσω σ' ένα εντελώς διαφορετικό είδος - πάντως όχι ρομάντζο, αν και θα πρωταγωνιστεί ένα ζευγάρι που κρύβει κάποιο μυστικό.
Γιατί οι άνθρωποι κρατούν μυστικά;
Υποθέτω πως αυτό συμβαίνει επειδή σκέφτονται τις συνέπειες που θα έχει για τους γύρω τους η αποκάλυψη ενός μυστικού. Ακόμα, φοβούνται μήπως αλλάξει η συμπεριφορά των αγαπημένων τους απέναντί τους. Ίσως ντρέπονται για κάποια τους πράξη, την οποία δεν τολμούν να ομολογήσουν ούτε στον εαυτό τους, γιατί μια ομολογία θα επιβεβαίωνε την αλήθεια αυτής της πράξης.
Τυχαίνει να εμπνευστείτε από το αστυνομικό δελτίο;
Κατά κανόνα, όχι - και δεν ήξερα ότι ένας συγγραφέας έχει δικαίωμα να χρησιμοποιήσει μια πραγματική υπόθεση, με την οποία έχουν ασχοληθεί τα μέσα επικοινωνίας. Αν, μάλιστα, πρόκειται για φλέγον θέμα της επικαιρότητας, το ζήτημα είναι πολύ λεπτό, γιατί μπορεί, ας πούμε, να επηρεαστεί η πορεία μιας δίκης. Υπάρχουν όμως συγγραφείς που εμπνέονται από παλιότερες υποθέσεις, ιδίως αν έχουν μείνει ανεξιχνίαστες - και συνήθως τις παραλλάσσουν για να αποφεύγεται η ταύτιση. Πριν καιρό, σε περιοδεία μου στην Πολωνία, είχα ακούσει κάτι για το οποίο σκόπευα να γράψω ανατρέποντας την κατάληξή του, αλλά με πρόλαβε μια τηλεοπτική σειρά με το ίδιο ακριβώς αντικείμενο και την ανατροπή που είχα σκεφτεί κι εγώ - βασισμένη, μάλιστα, σε βιβλίο που είχε ήδη εκδοθεί από χρόνια. Το περίεργο, πάντως, είναι πως ενώ τα θέματα που πραγματεύομαι προέρχονται κυρίως από τη φαντασία μου, πολλοί αναγνώστες μού έχουν πει ότι μέσα στα βιβλία μου βρήκαν τη δική τους ιστορία ή τη λύση σε κάποιο τους πρόβλημα. Κι αυτό δεν κρύβω πως με ενθουσιάζει και με συγκινεί.
(Αθήνα, Νοέμβριος 2018)
ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Η συνέντευξη μου παραχωρήθηκε από την B. A. Paris το μεσημέρι της 14ης Νοεμβρίου 2018 στην αίθουσα εκδηλώσεων του Public Συντάγματος, για λογαριασμό του διαδικτυακού περιοδικού Διάστιχο, όπου και δημοσιεύτηκε (18.12.18).
Δεν υπάρχουν σχόλια :
Δημοσίευση σχολίου