Διπλό Χτύπημα (2017)

Ό,τι δεν μας αρέσει, το σκοτώνουμε;

Με αφορμή αλλά και στόχο το μαθητικό φεστιβάλ θεάτρου σε ένα αιγαιοπελαγίτικο νησί, μια ρατσιστική οργάνωση βάζει μπρος ένα φιλόδοξο σχέδιο δολιοφθοράς. Σκοπός τους είναι να κλονίσουν ανεπανόρθωτα την αξιοπιστία της φιλολόγου Εύας Βρανά και στη συνέχεια να τη βγάλουν απ' τη μέση. "Σεσημασμένη" για την αντιρατσιστική της δράση, η Εύα έχει επιλέξει να ανεβάσει με τους μαθητές της - στους οποίους είναι ιδιαίτερα αγαπητή - ένα έργο "εμπρηστικό" λόγω του θέματός του, που με τρόπο τραγικά ειρωνικό θα επιδράσει καταλυτικά στα γεγονότα: τον Έμπορο της Βενετίας του Shakespeare.

Η υπόθεση του έργου είναι λίγο πολύ γνωστή. Ο Antonio, εξέχων Βενετός έμπορος, δανείζεται ένα υπέρογκο ποσό από τον Εβραίο αργυραμοιβό Shylock, προκειμένου να βοηθήσει το νεαρό προστατευόμενό του Bassanio να κερδίσει την εύνοια και τελικά το χέρι της Portia, μιας όμορφης και περιζήτητης αρχοντοπούλας. Όμως ο Shylock, που εξαιτίας της καταγωγής και του θρησκεύματός του έχει τραβήξει τα πάνδεινα από τη βενετσιάνικη αριστοκρατία, βρίσκει την ευκαιρία να πάρει το αίμα του πίσω, ζητώντας για εγγύηση μια λίβρα (δηλαδή μισό κιλό) σάρκας από τον Antonio - την οποία εξακολουθεί να απαιτεί ακόμα και όταν βρίσκονται τα χρήματα για να ξεπληρωθεί το χρέος.

Στο μεταξύ, η Jessica, μοναχοκόρη του Shylock, ερωτεύεται έναν από τους φίλους του Bassanio και αποφασίζει να κλεφτεί μαζί του, φέρνοντας την ήδη έκρυθμη κατάσταση στα άκρα. Οι οικονομικές και προσωπικές διαφορές του Shylock με τον Antonio παίρνουν διαστάσεις γενικευμένης σύγκρουσης ανάμεσα σε δυο κόσμους που συνυπάρχουν δίχως να συγκλίνουν πουθενά πέρα απ' το αδιαφιλονίκητο δεδομένο της ανθρώπινης φύσης τους, το οποίο ωστόσο αρνούνται πεισματικά να αναγνωρίσουν ο ένας στον άλλον.

Απηχώντας τις αντιλήψεις της εποχής του, ο Shakespeare δεν διστάζει να αποδώσει στον Shylock τα στερεοτυπικά χαρακτηριστικά μιας φιγούρας άκρως αντιπαθούς, μιας παρουσίας σχεδόν εξ ορισμού δυσοίωνης, που η εκδικητική σφοδρότητα της οργής της καταλήγει να επισκιάσει το όποιο δίκιο της. Πράγμα που από πολλούς ερμηνεύθηκε ως ξεκάθαρα αντισημιτική θέση του ποιητή - παρά το γεγονός ότι και εδώ, καθώς και σε όλα τα υπόλοιπα έργα του, ο Shakespeare δεν παίρνει, στην ουσία, το μέρος κανενός από τα πρόσωπά του, κανένα δεν καταδικάζει και σε κανένα δεν χαρίζεται. Όπως το περίφημο τραγούδι Lili Marleen υπήρξε ταυτόχρονα έμβλημα των Γερμανών κατακτητών και των αντίπαλών τους συμμαχικών στρατευμάτων στο Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, έτσι και ο Έμπορος της Βενετίας χρησίμεψε, κατά καιρούς, ως υλικό τόσο αντισημιτικής προπαγάνδας όσο και αντιρατσιστικής αφύπνισης.

Το δεύτερο είχε κατά νου και η Εύα Βρανά όταν διάλεξε το έργο αυτό για να διδάξει έμπρακτα στα παιδιά την ανεκτικότητα και την αλληλοκατανόηση, το ότι όλοι είμαστε άνθρωποι και ο άλλος δεν μας φταίει σε τίποτα μόνο και μόνο επειδή έτυχε να γεννηθεί, ας πούμε, Ρουμάνος ή μιγάς. Ευφυώς η συγγραφέας του Διπλού Χτυπήματος Λίνα Λυχναρά αναφέρει εθνικότητες κάπως λιγότερο "στοχοποιημένες" στις δυτικές κοινωνίες του καιρού μας, ούτως ώστε να γίνει κατανοητός ο εγγενής παραλογισμός της άκριτης ξενοφοβίας. Ευφυής είναι επίσης η απόφαση της ηρωίδας της να αναθέσει το ρόλο του Εβραίου Shylock στο μιγάδα Μάρκο και της κόρης του στη ρουμανικής καταγωγής Άννα, μεταφέροντας τη χλιαρά έως απρόθυμα πολυπολιτισμική σύνθεση της Βενετίας του 16ου αιώνα στο περίπου αντίστοιχο περιβάλλον μιας σχολικής τάξης στη σημερινή Ελλάδα. Μια απόφαση, παρ' όλα αυτά, που μέσα απ' το πρίσμα της ιδεοληψίας και της προκατάληψης θα μπορούσε να "διαβαστεί" ως το διαμετρικά αντίθετο απ' ό,τι επιδιώκει.

"Αυτό ακριβώς θέλω να καταλάβουν τα παιδιά!", εξηγεί η Εύα στον Κώστα, συνάδελφο και πρώην αγαπημένο της, που έχει θεμιτές, αυτονόητες κατά τη γνώμη του αντιρρήσεις για τις επιλογές της. "Πως δεν υπάρχουν 'καλές' ή 'κακές' φυλές. Υπάρχουν άτομα ή ομάδες που διαπράττουν καλές ή κακές πράξεις! [...] Ο Έμπορος της Βενετίας είναι το έργο που θα βοηθήσει να το νιώσουν αυτό. Να κρίνουν τους ανθρώπους γι' αυτά που κάνουν. Για τις πράξεις τους ευθύνονται, όχι γιατί γεννήθηκαν Εβραίοι, άσπροι, μαύροι, κίτρινοι και δεν ξέρω τι άλλο".

Ο ίδιος ο Shylock, άλλωστε, κατακυρώνει με τα λόγια του - που αποτελούν και το "κλειδί" της ιστορίας - την αντιρατσιστική "ανάγνωση" του έργου από την Εύα. "Δεν έχει ο Εβραίος μάτια; Δεν έχει ο Εβραίος χέρια, όργανα, σώμα, αισθήσεις, πάθη, συναισθήματα; [...] Αν μας τρυπήσετε, δεν ματώνουμε; [...] Αν μας ποτίσετε φαρμάκι, δεν πεθαίνουμε; Αν μας αδικήσουν, δεν θα γυρέψουμε εκδίκηση;" Και έτσι (ίσως ακούσια εκ μέρους του δημιουργού του), δίνει όχι μόνο στην Εύα, μα και στους αναγνώστες ή/και θεατές, την "πάσα" για να πάνε το υπονοούμενο μήνυμα ακόμα πιο μακριά: "Αν βγάλεις το όνομα που αναφέρεται στη φυλή [...] και βάλεις στη θέση του μια άλλη φυλή, μια άλλη εθνικότητα, δεν ακούγεται το ίδιο;"

Η σκιαγράφηση των ηγετικών μελών της ρατσιστικής οργάνωσης από τη Λυχναρά είναι εσκεμμένα γελοιογραφική, δίχως παράλληλα να μειώνει την επικινδυνότητά τους. Ο Θαλής Γούλιας, ο οποίος έχει αναλάβει να προσεγγίζει με ποταπά τεχνάσματα και να στρατολογεί παιδιά του σχολείου, είναι εμφανισιακά (και διανοητικά) η άκρα αντίθεση του ιδεώδους της "ανώτερης", υποτίθεται, φυλής - ενώ η τυφλή υποταγή του στην αρχηγό, που τυχαίνει να είναι και η ψυχικά διαταραγμένη μητέρα του, τον μεταμορφώνει πότε σε άβουλο και έντρομο "σκυλάκι" της, πότε σε αδίστακτο μηχανορράφο και (μάλλον ατζαμή) εγκληματία. Δεν είναι όμως όλοι οι ομοϊδεάτες του εξίσου γραφικοί: υπάρχουν και ψυχροί δολοφόνοι που περιμένουν απλώς το σήμα των "ανωτέρων" τους για να δράσουν. Εξάλλου, όσο και αν ο θρασύδειλος Θαλής δεν φτάνει με τη θέλησή του ως το φόνο αθώων παιδιών, για παράδειγμα, στη θεωρία συντάσσεται απόλυτα με τη νοοτροπία "ό,τι δεν μας αρέσει, το σκοτώνουμε". Η οποία στηλιτεύεται, μάλιστα, ευθέως από τον Bassanio στον Έμπορο της Βενετίας, στη διάρκεια μιας λεκτικής του αντιπαράθεσης με τον Shylock.

Η συλλήβδην γενίκευση και ο εκμηδενισμός της ατομικής ιδιαιτερότητας συνιστά κατεξοχήν γνώρισμα και σκοπούμενο των ολοκληρωτικών καθεστώτων και ιδεολογιών. Έχοντας υποστεί πλύση εγκεφάλου από τον Θαλή, ο Παύλος, που πηγαίνει στην ίδια τάξη με τον Μάρκο και την Άννα, παύει να βλέπει τα δυο παιδιά σαν φίλους και συμμαθητές του με ξεχωριστές προσωπικότητες και γίνονται στα μάτια του "οι ξένοι", απρόσωπα συστατικά μιας ομοιόμορφης, αν όχι άμορφης, απειλητικής μάζας. Το ότι κι εκείνα, βέβαια, είναι για διάφορους λόγους "κουρντισμένα" εκ των προτέρων ώστε να κρατούν μια μονίμως αμυντική (Άννα) ή επιθετική (Μάρκος) στάση, έτοιμα να παρεξηγήσουν ως και την καλοπροαίρετη - ή έστω ουδέτερη - συμπεριφορά, δεν βοηθά και πολύ τα πράγματα, που περιπλέκονται και επιδεινώνονται από τα προσωπικά ή/και οικογενειακά προβλήματα του καθενός στην καθημερινότητά του.

Το Διπλό Xτύπημα εντάσσεται στην κατηγορία του νεανικού αστυνομικού μυθιστορήματος, με έντονο το στοιχείο του κοινωνικού σχολιασμού - είδος το οποίο η Λυχναρά υπηρετεί εδώ και μια δεκαετία περίπου, με πρωταγωνιστή των περισσότερων βιβλίων της τον αστυνόμο Μίλτο Ζαφείρη. Ο Ζαφείρης καλείται κι εδώ να διαλευκάνει την υπόθεση και να αποδώσει δικαιοσύνη, αν και το συγκεκριμένο μυστήριο λύνεται, ουσιαστικά, σχεδόν από μόνο του. Μια και τέλειο έγκλημα δεν υπάρχει, αρκεί μια μικρή πλην κεφαλαιώδους σημασίας απροσεξία της ρατσιστικής οργάνωσης για να καταρρεύσουν παταγωδώς όλες της οι εξονυχιστικά μελετημένες ραδιουργίες. Κι έπειτα, καθαρός ουρανός αστραπές δεν φοβάται: καμιά απόπειρα δυσφήμησης δεν αγγίζει την Εύα, αφού όσοι τη γνωρίζουν προσωπικά δεν θα υπήρχε έτσι κι αλλιώς περίπτωση να πειστούν για τυχόν "σκοτεινά" κίνητρα από την πλευρά της. Τα θεμέλια του "κακού" είναι εκ φύσεως σαθρά, διότι δεν αντιστοιχούν στην πραγματικότητα, παρά μονάχα σε δολοπλοκίες επί δολοπλοκιών, υποκινούμενες από ψευδαισθήσεις και αυταπάτες. Και το Διπλό Χτύπημα το καταδεικνύει αυτό με παραδειγματική ευστοχία, πιάνοντας το σφυγμό των ημερών μας διακριτικά αλλά καίρια, δίχως βαρύγδουπες ρητορείες, κηρύγματα ή αφορισμούς.

(Αθήνα, Οκτώβριος 2017)

ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Το κείμενο αυτό πρωτοδημοσιεύτηκε στο διαδικτυακό περιοδικό Διάστιχο (10.10.17).