Εδουάρδος ο Β' (2017)

Thou from this land, I from myself am banish'd

Η ζωή του Άγγλου ποιητή, θεατρικού συγγραφέα και μεταφραστή Christopher (ή Kit) Marlowe υπήρξε ένα τραγικό, άλυτο μυστήριο, αντάξιο των λιγοστών δραμάτων που πρόλαβε να γράψει (και ενός ή δύο που του αποδίδονται) στη σύντομη διάρκειά της. Υπεύθυνος για την πρώτη θεατρική προσαρμογή του αρχέτυπου γερμανικού μύθου του Faust, σύγχρονος και συνομήλικος του Shakespeare και φερόμενος ως ανταγωνιστής του (αν και υπάρχει θεωρία σύμφωνα με την οποία επρόκειτο για ένα και το αυτό πρόσωπο, που σκηνοθέτησε το θάνατό του και εξακολούθησε να γράφει με το ψευδώνυμο William Shakespeare), ο Marlowe δεν φοβόταν να καταπιαστεί με θέματα που προκαλούσαν και σκανδάλιζαν τα ήθη της εποχής, ενώ οι διάλογοι των θεατρικών του έργων διακρίνονταν για την ασυνήθιστη, τότε, χρήση ελεύθερου και ανομοιοκατάληκτου στίχου. Ως τη στιγμή της σύλληψής του για βλασφημία και "πρόστυχες αιρετικές ιδέες", λίγο πριν δολοφονηθεί για ανεξιχνίαστη αιτία από το σεσημασμένο απατεώνα Ingram Frizer, απολάμβανε την εύνοια της βασιλικής αυλής (λέγεται μάλιστα ότι ήταν κατάσκοπος, πράκτορας της ίδιας της Ελισάβετ της Α' και εραστής του αρχηγού των μυστικών υπηρεσιών, Sir Francis Walsingham) και οι εντυπωσιακές παραστάσεις των μακροσκελών, γεμάτων εντάσεις και εξαιρετικά πολυπρόσωπων έργων του έβρισκαν ενθουσιώδη ανταπόκριση από τους θεατές.

Η ιστορική τραγωδία Εδουάρδος ο Β' - της οποίας ο πλήρης αρχικός τίτλος ήταν Η Ταραχώδης Βασιλεία και ο Αξιοθρήνητος Θάνατος του Εδουάρδου του Β', Βασιλέως της Αγγλίας, με την Τραγική Πτώση του Υπερήφανου Mortimer - είναι από τα μη αμφισβητούμενα, αλλά αχρονολόγητα έργα του Marlowe. Πρωτοδημοσιεύτηκε το 1594, έναν χρόνο μετά το θάνατό του σε ηλικία μόλις 29 ετών. Ο κεντρικός της ήρωας Εδουάρδος ο Β', βασιλιάς της Αγγλίας από το 1307 ως το 1327, ένθερμος προστάτης των γραμμάτων και των τεχνών και αμείλικτος διώκτης των πολιτικών του αντιπάλων, παρασύρεται από το "απρεπές" και απροκάλυπτο πάθος του για το Γασκώνο ιππότη Piers Gaveston και γίνεται έρμαιο ενός εφιαλτικού ιστού ραδιουργιών και συγκρούσεων, όπου κανένας δεν διστάζει να προδώσει φιλικούς και οικογενειακούς δεσμούς ή να πατήσει επί πτωμάτων προκειμένου να εξυπηρετήσει τα δικά του συμφέροντα - πάντα στο όνομα της πατρίδας και του "κοινού καλού". Κυκλωμένος από αδίστακτους συνωμότες που επιβουλεύονται την εξουσία του, ο Εδουάρδος χάνει την υποστήριξη πρώτα της πληγωμένης συζύγου του Ισαβέλλας και στη συνέχεια του ετεροθαλούς αδελφού του, Edmund του Kent, οι οποίοι συντάσσονται με το εχθρικό "στρατόπεδο" για τους δικούς του λόγους ο καθένας. Η σύμπραξη της Ισαβέλλας με τον υπερφιλόδοξο βαρόνο Roger Mortimer εντείνει το αρνητικό κλίμα εναντίον του Εδουάρδου και του Gaveston, οδηγώντας τον δεύτερο στην εξορία και τον πρώτο στη φυλακή, στην εξαθλίωση και στην παραφροσύνη (όπως με συντριβή διαπιστώνει ο Εδουάρδος, απευθυνόμενος στον αγαπημένο του: "Εσένα σε εξορίζουν από αυτήν εδώ τη γη - κι εμένα απ' τον εαυτό μου"), πριν την τελική θανάτωση και των δυο τους με δεκαπέντε χρόνια διαφορά.

Λόγω ίσως της τολμηρής του θεματολογίας και - κυρίως - της "εικονοκλαστικής" ακόμα και για τους καιρούς μας παρουσίασης του καταδικασμένου αυτού έρωτα όχι ως επαίσχυντης παρέκκλισης που άξιζε την παραδειγματική της τιμωρία, αλλά ως της μόνης εκδήλωσης γνήσιου ανθρώπινου συναισθήματος μέσα σε έναν κλοιό ψυχρής υποκρισίας και άτεγκτου φθόνου, ο Εδουάρδος ο Β' είναι από τα πιο πολυπαιγμένα θεατρικά έργα κατά την τελευταία πεντηκονταετία, με δυο εμβληματικές μεταφορές στη μικρή και τη μεγάλη οθόνη αντίστοιχα: το 1970 σε παραγωγή του BBC (με πρωταγωνιστή έναν νεότατο Ian McKellen) και το 1991 από τον πρωτοπόρο σκηνοθέτη Derek Jarman (με την Tilda Swinton ως Ισαβέλλα). Γιατί στην εκδοχή του Marlowe, ο Εδουάρδος δεν καταστράφηκε εξαιτίας ειδικά της σεξουαλικότητάς του, αλλά επειδή η προσήλωσή του στον Gaveston - έκφανση αδυναμίας που θα μπορούσε να έχει οποιαδήποτε άλλη μορφή και αφορμή, αφετηρία ή αντικείμενο - τον αποσπούσε από τα μοναρχικά του καθήκοντα και την επίβλεψη του περίγυρού του, δίνοντας έτσι την ευκαιρία στους σφοδρούς επικριτές της πολιτικής του και επίδοξους σφετεριστές του θρόνου να μηχανορραφούν ανενόχλητοι. Και παρ' όλο που ούτε τα κίνητρα του Gaveston ξεκαθαρίζονται απόλυτα (ο τρόπος με τον οποίο ενίοτε αναφέρεται στα προνόμια που του εξασφάλισε η σχέση του με το βασιλιά αφήνει αμφιβολίες για την αγνότητα και των δικών του προθέσεων), οι σκηνές του με τον Εδουάρδο είναι μικρές οάσεις ηρεμίας και τρυφερότητας, σχεδόν σοκαριστικά παράταιρες με την ασφυκτική κόλαση που υφαίνεται γύρω τους.

Εξαιτίας του μεγάλου αριθμού ηθοποιών που εμπλέκει το συγκεκριμένο έργο και οι οποίοι πρέπει να βρίσκονται και να αλληλεπιδρούν ταυτόχρονα πάνω στη σκηνή, το ανέβασμα και η σκηνοθεσία του δεν είναι και τόσο απλή υπόθεση. Οι σύγχρονες παραγωγές κλίνουν - και όχι άδικα - προς την αφαίρεση προσώπων, καθώς και τμημάτων διαλόγου που δεν συνεισφέρουν ιδιαίτερα στην πλοκή, αλλά στην εποχή του Marlowe συντελούσαν σε ένα θέαμα ελκυστικό ακριβώς λόγω της έκτασης και της πληθωρικότητάς του, "χορταστικό" για ένα κοινό με περιορισμένες διεξόδους ψυχαγωγίας. Είναι λοιπόν θεμιτό - είτε πρόκειται για καθαρά "φιλολογική" είτε για σκηνοθετική επιλογή - το ότι η απόδοση του κειμένου από το βραβευμένο, μάλιστα, μεταφραστή Σεραφείμ Βελέντζα, η οποία χρησιμοποιήθηκε στην παράσταση που σκηνοθέτησε ο Κοραής Δαμάτης και παρουσιάστηκε στην Αθηναϊκή Σκηνή Κάλβου-Καλαμπόκη από τις 11 ως τις 28 Μαΐου, παραλείπει ορισμένα από τα προφανή "γεμίσματα" ώστε να αναδειχθεί η ουσία του έργου, διατηρώντας στο ακέραιο τη ροή και τη λειτουργικότητά του. Την οποία υπηρετεί επίσης στο έπακρο η νευρώδης σκηνοθεσία του Δαμάτη, οργανώνοντας διεξοδικά το δραματουργικό χρόνο και σχεδιάζοντας με χορογραφική σχολαστικότητα την κίνηση των ηθοποιών.

Τον άκρως απαιτητικό κεντρικό ρόλο επωμίζεται ο Μιχάλης Καλαμπόκης (συνιδρυτής, με τον Θεόδωρο Κάλβο, της Αθηναϊκής Σκηνής), του οποίου ο Εδουάρδος, με ταιριαστά ιδιόρρυθμη εμφάνιση και φλογερή ιδιοσυγκρασία, είναι ένα όμορφο, ευάλωτο "φρικιό" περιτριγυρισμένο από τέρατα, που με αφοπλιστική ευθύτητα διεκδικεί το δικαίωμά του να αγαπάει όποιον θέλει, δίχως να βλέπει πού είναι το κακό σ' αυτό. Η Ιωάννα Αγγελίδη (Ισαβέλλα) - η μοναδική γυναίκα της διανομής - και ο Φώτης Τσοτουλίδης (Gaveston) που τον πλαισιώνουν συνθέτουν ένα εκρηκτικό δίπολο υπόγεια και φανερά αντικρουόμενων δυνάμεων, με έντονες παρουσίες που κυριαρχούν στη σκηνή, ενώ οι Περικλής Μοσχολιδάκης (Mortimer), Δημήτρης Παπανικολάου (Lancaster) και Γιώργος Χαλεπλής (Warwick) υποδύονται με ανατριχιαστική πειστικότητα τους βαρόνους που άμεσα ή έμμεσα εποφθαλμιούν το στέμμα. Εξίσου θαυμάσιοι είναι ο Γιώργος Κροντήρης ως Αρχιεπίσκοπος του Καντέρμπουρι, ο Γιώργος Κουσκουλής ως μετριοπαθής Leicester, ο Διονύσης Μπουλάς ως "διπρόσωπος" Kent και ο Αντώνης Καραθανασόπουλος ως Εδουάρδος ο Γ', γιος του βασιλιά και μελλοντικός διάδοχος του θρόνου. Οι Στέφανος Οικονόμου και Κλεάνθης Βαρσαμούλης ερμηνεύουν απολαυστικά το δίδυμο Spenser & Baldock και ο Δημήτρης Παπαδάτος ενσαρκώνει έναν επιβλητικό δήμιο - με το συμβολικό όνομα Lightborn, δηλαδή Εωσφόρος - που μοιάζει σαν να βγήκε από ταινία ή κόμικ επιστημονικής φαντασίας. Τους ρόλους του Ηγούμενου, του Αγγελιαφόρου και του Φρουρού κρατούν αντίστοιχα οι Αριστοτέλης Αναστασίου, Ανδρέας Ιωάννου και Θάνος Σκόπας, ενώ σπουδαστές της δραματικής σχολής Κάλβου-Καλαμπόκη παίρνουν μέρος ως "βουβά" πρόσωπα της παράστασης.

Φιλοτεχνημένα από τον ίδιο τον Κοραή Δαμάτη (με τη συνδρομή του Γιώργου Λυντζέρη στη ζωγραφική σκηνικού και της Ελένης Σουμή στην κατασκευή εκμαγείων), τα σκηνικά και τα κοστούμια συναρμολογούν ένα γοητευτικά "αναρχικό" κράμα από ύφη, υφές, τάσεις και εποχές, όπου το baroque συναντά το φουτουρισμό και το punk φλερτάρει με την Commedia dell'Arte, δίχως να λείπουν οι ιμπρεσιονιστικές, σουρεαλιστικές ή ακόμα και φετιχιστικές νύξεις. Το λευκό παραλληλόγραμμο στο κέντρο του πατώματος καλεί το βλέμμα να εστιάσει σ' αυτό, οριοθετώντας το χώρο της σκηνικής δράσης. Το γιγάντιο σχέδιο του καθιστού ανδρικού γυμνού στον τοίχο απέναντι από την πλατεία, το οποίο απηχεί την κλασικιστική τεχνοτροπία και με τους ανάλογους φωτισμούς (τους οποίους επιμελείται ο Σπύρος Κάλδαρης) αποκτά όψη μαρμάρινου ανάγλυφου, αντιπροσωπεύει τον πρωταγωνιστή του έργου όπως θα μπορούσε, ή θα έπρεπε, να είναι χωρίς τις φθοροποιούς επιδράσεις του περιβάλλοντός του - αρχοντικός και αγέρωχος, με την ανενδοίαστη γύμνια των αρχαίων αγαλμάτων αλλά και της πρωτογενούς αθωότητας - θυμίζοντας συγχρόνως επιτύμβια στήλη, ενώ οι ανησυχητικές απρόσωπες φιγούρες των ρασοφόρων δεξιά και αριστερά του υποδηλώνουν την παντοδύναμη και πανταχού παρούσα εκκλησιαστική εξουσία. Οι ντυμένοι με μαύρο βινύλιο τοίχοι φέρνουν στο νου το εσωτερικό υγρού υπογείου ή υπονόμου, με τα αιματοβαμμένα τσιγκέλια που κρέμονται από το ταβάνι να παραπέμπουν απερίφραστα σε σφαγείο. Όσο για την αινιγματική, υπέροχη εικαστική εγκατάσταση με το μαύρο σταυρό, τα κόκκινα τριαντάφυλλα και τα ανθρώπινα κρανία που αποκαλύπτεται πίσω απ' τον καταρρακωμένο ηθικά και σωματικά, μελλοθάνατο δεσμώτη Εδουάρδο, θα λέγαμε ότι συνοψίζει αλληγορικά τη ζωή του έκπτωτου μονάρχη: τα τριαντάφυλλα συμβολίζουν το ερωτικό πάθος αλλά και το πένθος, τα κρανία - πέρα απ' τις αυτονόητες συνδηλώσεις τους - τη βίαιη απόσχιση από το κατεστημένο και ο σταυρός το ύστατο και υπέρτατο, εξιλεωτικό μαρτύριο.

Μίλησα πιο πάνω για "τέρατα" που περιστοιχίζουν τον Εδουάρδο: την αίσθηση αυτή μου έδωσε το σκούρο μακιγιάζ των ηθοποιών (διά χειρός Μαρίνας Μηλιάρη), που καλύπτει και παραμορφώνει τα χαρακτηριστικά τους, πιθανώς υποκαθιστώντας τα προσωπεία του αρχαίου θεάτρου και κάνοντάς τους να μοιάζουν με περίπου πανομοιότυπα μεταξύ τους πλάσματα από άλλο κόσμο - έτσι όπως βλέπει ίσως τους γύρω του ο Εδουάρδος: αόριστα απειλητικούς και ξένους, δίχως αναγνωρίσιμες φυσιογνωμίες. Οι μόνοι που εμφανίζονται (σχεδόν) χωρίς βάψιμο είναι ο Lightborn (ο οποίος ωστόσο φοράει μαύρα γυαλιά) και ο ανήλικος γιος του Εδουάρδου, ο οποίος αρνείται να συμμετάσχει στις ίντριγκες και όταν έρθει η κατάλληλη ώρα θα αποδώσει, αμερόληπτα όσο και ανελέητα, δικαιοσύνη.

(Αθήνα, Μάιος 2017)

ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Το κείμενο αυτό πρωτοδημοσιεύτηκε στο διαδικτυακό περιοδικό Διάστιχο (3.6.17). Οι παραστάσεις πρόκειται να επαναληφθούν στο θέατρο Αθηναϊκή Σκηνή Κάλβου-Καλαμπόκη την ερχόμενη σεζόν.