Birdy, το Αγόρι Πουλί (2014)

Με τα φτερά της ευαισθησίας

Ο Al και ο Birdy ήταν φίλοι κολλητοί από παιδιά. Γιος Ιταλών μεταναστών στην Αμερική, φαινομενικά τυπικός έφηβος του καιρού του ο πρώτος, ιδιόρρυθμη επιστημονική διάνοια και προσηλωμένος στα όνειρα και τις φαντασιώσεις του ο δεύτερος. Τόσο προσηλωμένος, μάλιστα, ώστε ήταν βέβαιος πως θα καταφέρει να πετάξει - εξ ου και το παρατσούκλι του, "το αγόρι πουλί".

Χρόνια αφότου τους χώρισε ο Β' Παγκόσμιος Πόλεμος, οι δυο φίλοι θα ξαναβρεθούν στο κελί ενός στρατιωτικού ψυχιατρείου, όπου ο Birdy νοσηλεύεται σε κατατονική κατάσταση, παριστάνοντας το πουλί. Ο λοχίας πλέον Al, τραυματίας και ο ίδιος, είναι το τελευταίο "χαρτί" του γιατρού Weiss για να αποφύγει τον οριστικό εγκλεισμό του Birdy σε άσυλο ανιάτων, ελπίζοντας πως οι αναμνήσεις απ' το παρελθόν θα τον επαναφέρουν στον κόσμο των ανθρώπων.

Η κινηματογραφική εκδοχή του μυθιστορήματος του William Wharton - εν μέρει βασισμένου στη βιογραφία του Σέρβου εφευρέτη Nikola Tesla - από τον Alan Parker (1984) υμνήθηκε ως αντιπολεμική καταγγελία, έχοντας μεταφέρει την υπόθεση στην πιο σύγχρονη, πρόσφατη τότε και ακανθώδη για τους Αμερικανούς εποχή του πολέμου στο Βιετνάμ.

Η μεταγενέστερη θεατρική διασκευή της Naomi Wallace αποκαθιστά το αρχικό χρονικό πλαίσιο και μαζί μ' αυτό, τη βαρύτητα στην ψυχογραφική και υπαρξιακή διάσταση του έργου μέσω της αλληλεπίδρασης των προσώπων: ο πόλεμος, κατάσταση ακραία και καταλυτική, γίνεται η αφορμή για να βγουν βίαια στην επιφάνεια τα εσώψυχά τους, να καταρρακωθούν οδυνηρά όσο και λυτρωτικά οι άμυνες και τα προσωπεία της "πολιτισμένης" τους ύπαρξης.

Ακόμα και στις ειρηνικές μέρες της εφηβείας τους, άλλωστε, ο Al και ο Birdy είχαν γνωρίσει τη βία σε κάποια της μορφή (θύμα των άστοργων και οξύθυμων γονιών του ο ένας, της κοινωνικής προκατάληψης και απόρριψης ο άλλος), πράγμα που τους ώθησε να περιχαρακωθούν σ' ένα δικό τους σύμπαν, αποζητώντας την ελευθερία ο καθένας με τον τρόπο του και χτίζοντας μια φιλία στα όρια του σχεδόν ασυνειδητοποίητου, σχεδόν ανομολόγητου έρωτα. Η απομάκρυνσή τους από το συμβατικά αποδεκτό - αθέλητη ως ένα βαθμό για τον Al και πλήρως εκούσια για τον Birdy, ο οποίος κοιτάζει αφ' υψηλού (στην κυριολεξία) την καθημερινή πεζότητα με βλέμμα ψυχρού ανατόμου - καθρεφτίζεται ως και στο συνδυασμό των ονομάτων τους, που θυμίζει κωμικό ντουέτο.

Έργο ολιγοπρόσωπο, ο θεατρικός Birdy παρουσιάζει την ιδιομορφία της αναδρομής στο παρελθόν που πρέπει να αποδίδεται παράλληλα με την "τωρινή" δράση. Για τον καθένα από τους δυο κεντρικούς ρόλους απαιτούνται δυο ηθοποιοί διαφορετικής ηλικίας, οι οποίοι θα υποδυθούν τον ήρωα σε αντίστοιχες φάσεις της πορείας του. Πέρα απ' τις τεχνικές ανάγκες που εξυπηρετεί μια τέτοια διανομή, θα μπορούσε να εκληφθεί και ως απεικόνιση των μεταβολών που έχουν υποστεί στο μεταξύ τα πρόσωπα του δράματος: είναι οι ίδιοι με τους νεανικούς τους εαυτούς και συγχρόνως δεν είναι, γιατί κανείς και τίποτα δεν εξαιρείται από τον άτεγκτο νόμο της ζωής. Ούτε καν τα πουλιά, η ενσάρκωση της τελειότητας στα μάτια του Birdy - κι αυτά πληγώνονται, ακρωτηριάζονται, πεθαίνουν. Τα φτερά τους δεν είναι πάντα εγγύηση διαφυγής.

Εξάλλου, η μοίρα που επιφυλάσσει ο πόλεμος τόσο στον Birdy όσο και στον Al είναι το αποκορύφωμα της ειρωνείας: ο ένας φυλακίζεται σε αληθινό κλουβί, έχοντας αποβάλει κάθε ίχνος της ανθρώπινης φύσης του, ενώ ο άλλος, που πάντα φρόντιζε μανιωδώς την εμφάνισή του, είναι άσχημα χτυπημένος στο πρόσωπο από έκρηξη νάρκης. Επιπλέον, ο Al έχει να αντιμετωπίσει τον ψυχίατρο Weiss (το γερμανικό όνομα του οποίου δημιουργεί αναπόφευκτους συνειρμούς και εναρμονίζεται με το απάνθρωπα αποστειρωμένο περιβάλλον του νοσοκομείου - Weiss σημαίνει "λευκός"), μια μισητή "πατρική" φιγούρα που του ασκεί πότε συγκαλυμμένη και πότε απροκάλυπτη ψυχολογική πίεση, ώστε να τον εξαναγκάσει να παραδεχτεί τη συστηματική κακοποίηση από τον πατέρα του και το φόβο απέναντι στις ίδιες του τις ενδόμυχες αδυναμίες.

Γι' άλλη μια φορά, ο Al και ο Birdy βρίσκονται κλεισμένοι σε ένα κατ' όνομα προστατευτικό κέλυφος που τους απομονώνει από τον κόσμο, αν και όχι πια με τη θέλησή τους. Ο δραματουργικός χρόνος έχει παγώσει σ' ένα παρατεταμένο παρόν, που η εφιαλτική του στατικότητα αντανακλάται στο εσκεμμένα απρόσωπο, ανεξέλικτο κάτω μέρος του σκηνικού - σε αντίθεση με το ανώτερο επίπεδο όπου εκτυλίσσονται οι αναμνήσεις των ηρώων, σαν μέσα σε "συννεφάκια" από κόμικ πάνω απ' τα κεφάλια τους. Το πατάρι της σκηνής μετατρέπεται στο άψε σβήσε από άλσος σε ράγες τρένου και από παγωμένη λίμνη σε σκουπιδότοπο, με τα σπίτια των παιδιών μόνιμα και ασφυκτικά στριμωγμένα στις δυο αντικρινές γωνιές του, σαν κλουβιά ή περιστερώνες.

Με τη μινιμαλιστική αισθητική και την αυστηρά αρχιτεκτονημένη συμμετρία του, ο σκηνικός χώρος παίζει ρόλο σχεδόν διαδραστικό: μαζί με τον Birdy και τον Al, μας καλεί να μπούμε στη λογική ενός παιχνιδιού και να διαμορφώσουμε τις περιοχές του με τη φαντασία μας, έχοντας ως αφετηρία τις ελάχιστες οπτικές νύξεις και τα συμφραζόμενα της κάθε σκηνής. Η λιτότητα των υλικών μέσων αναπληρώνεται με τη βοήθεια της μιμικής, της ηχητικής υπόκρουσης, των ψηφιακών εφέ και των φωτισμών.

Το ανέβασμα ενός έργου όπως ο Birdy είναι άθλος για τους συντελεστές του. Ακριβώς εξαιτίας της δομής του, χρειάζεται άψογη οργάνωση και ενορχήστρωση των επιμέρους στοιχείων του ώστε να λειτουργήσει. Και η Altera Pars το κατορθώνει με το παραπάνω, χάρη στη στιβαρή, καλοκουρδισμένη σκηνοθεσία του Πέτρου Νάκου (ο οποίος επίσης υποδύεται με νεύρο αλλά και ευαισθησία το λοχία Al) και τις εξαιρετικές ερμηνείες όλων των ηθοποιών. Ο Τάσος Μπλάτζιος πείθει απόλυτα ως στρυφνός ψυχίατρος Weiss, ενώ ο Παναγιώτης Καλαντζής δίνει ρέστα στο ρόλο του απηυδισμένου νοσοκόμου Renaldi. Η ομοιότητα του Τάσου Περάκη, που ενσαρκώνει τον Al σε μικρότερη ηλικία, με τον Πέτρο Νάκο είναι εκπληκτική, δεν ισχύει όμως το ίδιο για τον Νικόλα Φραγκιουδάκη (συγκλονιστικό ενήλικα Birdy) και το νεότερο "εαυτό" του, Γιώργο Δαφνόπουλο - ο οποίος, ωστόσο, κλέβει την παράσταση με την εύθραυστη, αέρινη παρουσία του. Το άρτιο αποτέλεσμα επισφραγίζουν η θαυμάσια, ρέουσα και ζωντανή μετάφραση του Ερρίκου Μπελιέ, η κινηματογραφικής υφής μουσική και ηχητική επένδυση και τα βίντεο του Νίκου Τσέκου, οι φωτισμοί του Παναγιώτη Μανούση και τα κοστούμια της Δέσποινας Χειμώνα.

Ο Birdy είναι μια ιστορία πρωτότυπη και οικεία ταυτόχρονα - και γι' αυτό πάντα επίκαιρη. Μια χαμηλότονη τραγωδία που προτείνει την ίδια της την κάθαρση μέσα από μια συμβολική, παιγνιώδη πράξη ανυπακοής και αντίστασης, την αποτίναξη των δεσμεύσεων που μας έχουν βάναυσα επιβληθεί από εξωτερικούς παράγοντες αλλά και ύπουλα, υποσυνείδητα, από εσωτερικούς. Μόνο όταν διαλεχθούμε και συμφιλιωθούμε με τα όριά μας μπορούμε να προσπαθήσουμε, έστω, να τα ξεπεράσουμε, ανεξάρτητα απ' το ποια θα είναι η έκβαση. Άλλωστε, ένα γράμμα κάνει τη διαφορά ανάμεσα στην πτώση και την πτήση.

(Αθήνα, Ιανουάριος 2015)

ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Το κείμενο αυτό πρωτοδημοσιεύτηκε στο διαδικτυακό περιοδικό Διάστιχο (26.1.15). Οι παραστάσεις του Birdy δίνονται από τις 23 Νοεμβρίου 2014 και κάθε Σάββατο και Κυριακή στο θέατρο Altera Pars του Κεραμεικού.