Στην Πυρά του Έρωτα (2000)

Εφευρίσκοντας ξανά τη γλώσσα των θεών

Η μυθιστορηματική βιογραφία ως είδος λογοτεχνικό συνδυάζει στην πραγμάτωσή της τη μυθοπλαστική παράμετρο με την ιστορική. Το γεγονός αυτό και μόνο προσδίδει στη συγγραφή της χαρακτήρα εξ ορισμού πολυδιάστατο και διπλά φιλόδοξο, αφού ο μυθιστοριογράφος καλείται να συγχωνεύσει ένα πλήθος καλά αφομοιωμένων ιστορικών - και άρα πραγματικών - στοιχείων με το καθαρό προϊόν της δημιουργικής του φαντασίας. Στην περίπτωση του Στην Πυρά του Έρωτα Πεθαίνω Δυστυχής υπεισέρχεται κι ένας τρίτος παράγοντας: η προσωπική, κατά κάποιον τρόπο, εμπλοκή του συγγραφέα στο μυθιστορηματικό του σύμπαν, αφού επιλέγει να αφηγηθεί τη ζωή του βιογραφούμενου σε πρώτο πρόσωπο, υποδυόμενος, θα μπορούσε να πει κανείς, τον ήρωά του, σ' ένα ιδιόμορφο και εξαιρετικά ενδιαφέρον παιχνίδι ρόλων όπου και ο ήρωας, με τη σειρά του, ενδύεται τις προθέσεις του συγγραφέα και καθίσταται δικό του φερέφωνο. Βρισκόμαστε λοιπόν μπροστά σ' ένα έργο το οποίο επιχειρεί να εκθέσει εκ των έσω και να ερμηνεύσει μια εκρηκτική προσωπικότητα, μια μορφή αμφιλεγόμενη όσο και γοητευτική, η οποία επηρέασε καθοριστικά τη φιλοσοφική και επιστημονική σκέψη των αιώνων.

Ποιητής και στοχαστής, σχεδόν πανεπιστήμων, ο Giordano Bruno έδωσε στην ανθρωπότητα ένα έργο τεράστιο, που αποτελεί ακόμα και σήμερα σταθμό και το οποίο συζητήθηκε, αμφισβητήθηκε, υμνήθηκε και κατακρίθηκε όσο κανένα. Δεν θα σταθώ στην κοσμοθεωρία του και τις φιλοσοφικές του θέσεις, καθώς αυτές αναλύονται επαρκέστατα μέσα στο μυθιστόρημα και γύρω τους χτίζεται, ουσιαστικά, ο χαρακτήρας του πρωταγωνιστικού προσώπου και πλέκεται ο αφηγηματικός ιστός. Πρόκειται για κατεξοχήν περίπτωση ταύτισης της ζωής με το έργο, σε βαθμό ώστε ο οποιοσδήποτε διαχωρισμός τους να είναι αδύνατος, αν όχι αδιανόητος. Ο Giordano Bruno σφράγισε με την τραγική του μοίρα τον αιώνα που πήρε μαζί του φεύγοντας, βάζοντας την υπογραφή του φαρδιά πλατιά στο τέλος μιας σύντομης, αλλά πολυτάραχης ζωής που δεν θα μπορούσε να είναι διαφορετική, αφού, όπως κι ο ίδιος με πίκρα διαπιστώνει, το πεπρωμένο του καθενός μας διαγράφει φαύλους κύκλους ώσπου το τέλος να συμπέσει αναπόφευκτα με την αρχή...

Η οικείωση του συγγραφέα με το έργο του Giordano Bruno του επιτρέπει να υιοθετήσει μια οπτική η οποία να αποδίδει μεν το ζοφερό κλίμα μιας εποχής όπου η μισαλλοδοξία γεννούσε έριδες αβυσσαλέες και αιματηρές, συγχρόνως όμως να ανταποκρίνεται και στη συγκεχυμένη ατμόσφαιρα των καιρών μας. Ο Bruno, εξάλλου, έζησε πάντοτε και δημιούργησε στο περιθώριο του συρμού και πέρα από κάθε κατεστημένο - κι αυτός είναι και ο λόγος για τον οποίο το έργο του αφορά κάθε σκεπτόμενο άνθρωπο σε οποιονδήποτε τόπο και χρόνο. Φυσιογνωμία εντελώς μυθιστορηματική, για να μην πούμε "κινηματογραφική", μιλώντας πάντοτε με τα σημερινά δεδομένα (και με την ευκαιρία, ας θυμηθούμε τη συγκλονιστική ερμηνεία του Gian Maria Volonte, ο οποίος τον ενσάρκωσε ιδανικά στη μεγάλη οθόνη), σημαδεμένη από δραματικές αντιφάσεις, ευαίσθητος ανθρωπιστής από τη μια πλευρά και αμετανόητος μισογύνης από την άλλη, ο Bruno υπήρξε άνθρωπος των άκρων στην κάθε έκφανση του πνεύματος και του εγώ του. Με απόλυτη επίγνωση της ιδιοφυΐας του, υπερασπίστηκε μέχρι τελευταίας πνοής τη φιλοσοφία του, τη "θρησκεία" του, όπως ο ίδιος την ονομάζει, με αποτέλεσμα να εξοργίσει και να πανικοβάλει τους φορείς της θρησκευτικής εξουσίας, οι οποίοι, ανίκανοι και απρόθυμοι να δουν πέρα από τα στενά όρια του δογματισμού τους, τον οδήγησαν στην πυρά, την άφευκτη μοίρα κάθε "αιρετικού". Η φωτιά, άλλωστε, αποτελούσε εγγενές στοιχείο του χαρακτήρα του, ορόσημο και σημείο αναφοράς στην κάθε στιγμή και πτυχή της ζωής του, τόσο στη μεταφορική όσο και στην κυριολεκτική της διάσταση, ως την τραγική κορύφωση του τέλους - μιας ζωής γεμάτης μίση φλογερά κι αχαλίνωτη φιλοδοξία και πληγωμένης από έναν παράφορο, σπαρακτικό έρωτα που καταλήγει να ταυτιστεί με τον πύρινο θάνατο: "Στην πυρά του έρωτα πεθαίνω δυστυχής".

Το μυθιστόρημα είναι γραμμένο σε μορφή ημερολογίου, το οποίο υποτίθεται ότι κρατούσε ο Bruno μέσα στη φυλακή, την εβδομάδα πριν την εκτέλεσή του. Πρόκειται για μια διαθήκη στον αναγνώστη και την ανθρωπότητα, μια εκ βαθέων κατάθεση ψυχής, μια επιθανάτια εξομολόγηση η οποία αυτόματα συνεπάγεται και την αλήθεια όλων όσα γράφονται. Μέσα από τις τετρακόσιες, σχεδόν, σελίδες του βιβλίου παρελαύνει πλήθος ιστορικών προσώπων: καλλιτέχνες, σοφοί, πάπες, αυτοκράτορες, μεταξύ των οποίων και μορφές όπως ο Kepler, ο Philip Sydney, ο νεαρός ηθοποιός Snitterfield που αργότερα θα εξελισσόταν σε έναν από τους μεγαλύτερους ποιητές του κόσμου, γνωστότερος με το όνομα Shakespeare, η "παρθένα βασίλισσα" Ελισάβετ, ο Montaigne, ο Ερρίκος ο Γ' της Γαλλίας, ο Tycho Brahe, αλλά και όλοι εκείνοι οι "απόντες" που ο ίσκιος τους πλανάται στον ταραγμένο ορίζοντα της εποχής: Έρασμος, Παράκελσος, Ramon Llull, Αυγουστίνος, Ηράκλειτος, Πλάτωνας, οι Στωικοί και ο μεγάλος ιδεολογικός αντίπαλος του Bruno, ο Αριστοτέλης. Σήμερα που η δυνατότητα μιας πολύπλευρης και αντικειμενικής θεώρησης μας επιτρέπει να εκτιμήσουμε τα δεδομένα στις πραγματικές τους διαστάσεις, ίσως οι θέσεις του Bruno σε ορισμένα ζητήματα και ως προς συγκεκριμένα πρόσωπα φανούν εμπαθείς και μεροληπτικές, αλλά δεν πρέπει να λησμονούμε ότι τη συμπεριφορά του καθενός την υποκινεί κάθε φορά το κοινωνικό και ιστορικό πλαίσιο των καιρών, οι πολιτισμικές εμμονές και το πολιτικοθρησκευτικό κατεστημένο. Πόσο μάλλον όταν πρόκειται για μια προσωπικότητα η οποία ήταν αδύνατο να προσαρμοστεί σε οποιοδήποτε καθεστώς και να το υπηρετήσει, για έναν πολίτη του κόσμου που "το έδαφος του έκαιγε τα πόδια" και δεν μπορούσε να στεριώσει πουθενά, έναν άνθρωπο που αποκήρυξε τις ρίζες του και ρίχτηκε με πάθος στο κυνήγι της περιπέτειας και της δόξας, που το παρόν του δεν τον χωρούσε και δεν ήταν γραφτό του να γνωρίσει το μέλλον που η Ιστορία επεφύλασσε στο έργο του. Τον Giordano Bruno πρέπει να τον δούμε καταρχάς μέσα από το πρίσμα της εποχής του - για την οποία υπήρξε μια μορφή σχεδόν μεσσιανική, μάγος και προφήτης - και ύστερα κάτω από το μεγεθυντικό φακό της σύγχρονης αντίληψης, ο οποίος θα φέρει ίσως στο φως τυχόν ατέλειες και ψεγάδια, ταυτόχρονα όμως θα αποκαλύψει το μεγαλείο της φιλοσοφίας του, την απεραντοσύνη του πνεύματός του. Ο "περιπλανώμενος ιππότης της φιλοσοφίας", όπως τον αποκάλεσαν ειρωνικά οι μετέπειτα επικριτές του, εξακολουθεί, τετρακόσια χρόνια μετά, να συναρπάζει με την ποιητική τόλμη της πένας του και να επηρεάζει, μέσω σύγχρονων θαυμαστών του όπως ο Joyce, τη λογοτεχνική έκφραση και το φιλοσοφικό στοχασμό των ημερών μας.

Ύστερα απ' όλα αυτά, δεν είναι υπερβολή να πούμε ότι το μυθιστόρημα του Serge Filippini αποτελεί άθλο στην κυριολεξία, αφού καταφέρνει, με την πνοή και τη γλαφυρότητά του, να πείσει τον αναγνώστη ότι διαβάζει τα πραγματικά απομνημονεύματα του Giordano Bruno, βάζοντάς τον απόλυτα στο κλίμα της εποχής και συγκινώντας με την ειλικρίνεια και το πάθος του. Μαζί με τον ήρωά του, ο συγγραφέας "εφευρίσκει ξανά τη γλώσσα των θεών" και βυθίζεται εκστατικός στη δίνη των αναρίθμητων κόσμων, βρίσκοντας συγχρόνως την ευκαιρία να στηλιτεύσει τη διαφθορά της εξουσίας και τον απολυταρχισμό των πνευματικών κατεστημένων, καθώς και να αφηγηθεί μια βίαιη όσο και τρυφερή ιστορία αγάπης, η οποία δίνει κάποια λύση στα αινίγματα της ζωής του Bruno (όπως, για παράδειγμα, την επιστροφή του στη Βενετία ύστερα από τριάντα χρόνια εξορίας και ενώ είχε αφοριστεί ως αιρετικός). Τα ιστορικά πρόσωπα και γεγονότα πλέκονται με τα φανταστικά σε ένα απολαυστικά ζωντανό μωσαϊκό, ένα θαυμαστό ανάγλυφο όπου αντιπαλεύουν οι δυνάμεις του κοντόφθαλμου συντηρητισμού και της προόδου, της δεισιδαιμονίας και της λογικής, του σκοταδισμού και του φωτός. Όσο κι αν αυτό φαίνεται οξύμωρο, θα μπορούσαμε, καταλήγοντας, να πούμε ότι πρόκειται για έναν αντίστροφο και παραμορφωμένο αντικατοπτρισμό των δικών μας καιρών, μια εκδοχή πρωθύστερα προφητική του σημερινού μας κόσμου.

(Αθήνα, Ιούλιος-Αύγουστος 1999)

ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Το κείμενο αυτό πρωτοδημοσιεύτηκε ως πρόλογος στην ελληνική έκδοση του μυθιστορήματος του Serge Filippini L'Homme Incendie που κυκλοφόρησε το 2000 από τις εκδόσεις Ψυχογιός, με πλήρη τίτλο Στην Πυρά του Έρωτα Πεθαίνω Δυστυχής - Giordano Bruno (σε δική μου μετάφραση από τα Γαλλικά). Το 2012 ανακοινώθηκε η πιθανή μεταφορά του βιβλίου στη μεγάλη οθόνη, με τον τίτλο The Man in Flames, έκτοτε όμως δεν υπήρξαν εξελίξεις ούτε νεότερα.