Το Μαύρο Κουτί (1991)

Μια δυσλειτουργική οικογένεια στα πρόθυρα νευρικής κρίσης

Μεταφράζοντας (από δεύτερο χέρι) το Μαύρο Κουτί, συνειδητοποίησα ακόμα μια φορά ότι ένα έργο τόσο πλούσιο σε ύφη, αποχρώσεις, επίπεδα και αναφορές δύσκολα μεταφέρεται ανέπαφο σε μια άλλη γλώσσα. Γι' αυτό και αντί για μια πιστή μεν φραστικά, αλλά λογοτεχνικά "δολοφονική" κατά λέξη απόδοση, προσανατολίστηκα προς μια κάπως ελεύθερη μεταφορά που μου επέτρεψε να διατηρήσω όσο γινόταν την ποίηση και τη γοητεία του κειμένου, χωρίς όμως και να απιστήσω ιδιαίτερα στην αγγλική μετάφραση την οποία είχα ανά χείρας. Και πάλι τονίζω ότι η όποια φραστική απομάκρυνση από το αγγλικό κείμενο, σε κάποια δύσβατα σημεία, έχει μοναδικό σκοπό να περισώσει το βάθος και τις συνδηλώσεις του πολυδιάστατου αυτού έργου.

Η πρωτοτυπία του Μαύρου Κουτιού δεν συνίσταται βέβαια στην επιστολική μορφή του, αφού το είδος αυτό της γραφής έχει κατά καιρούς καλλιεργηθεί σε όλα τα είδη του πεζού λόγου: σημειώνω τις Επιστολές του Ισοκράτους, τις Εταιρικές Επιστολές του Αλκίφρονος και τις επιστολές του Θεοπόμπου του Χίου προς τον Φίλιππο το Μακεδόνα, καθώς και του Ψευδοευριπίδου, ενώ επιστολές συναντάμε και στους ελληνιστικούς χρόνους, όπως τους Κατ' Ανθίαν και Αβροκόμην Εφεσιακούς Λόγους.

Δεν πρέπει επίσης να παραλείψουμε τις Επιστολές των Αποστόλων, τη βυζαντινή γραμματεία, καθώς και τις φυλλάδες που κυκλοφορούσαν την εποχή της Τουρκοκρατίας και την πασίγνωστη Φυλλάδα του Μεγαλέξαντρου, όπου περιέχονται επιστολές του Μεγάλου Αλεξάνδρου προς τον Δαρείο, τον Πώρο και άλλους και οι δικές τους απαντήσεις προς αυτόν. Και η σύγχρονη λογοτεχνία έχει βέβαια διαπρέψει στο είδος, με τα Γράμματα σ' ένα Νέο Ποιητή και τα Γράμματα σε μια Νέα Γυναίκα του Rainer Maria Rilke και τη βιογραφία της Sarah Bernhardt από τη Francoise Sagan. Νωρίτερα, τον 17ο-18ο αιώνα έχουμε τις περίφημες επιστολές της Madame de Sevigne, του Montesquieu και του Rousseau.

Τον τρόπο αυτόν της γραφής ο Oz τον χρησιμοποιεί σαν "κλειδί" για να εισδύσει στα τρίσβαθα της ανθρώπινης ψυχής, παρασύροντας και τον αναγνώστη σε μια οδυνηρή αλλά άκρως ενδιαφέρουσα περιήγηση. Κάθε μια απ' τις επιστολές του Μαύρου Κουτιού αποτελεί ένα εξαντλητικό ψυχογράφημα και συγχρόνως μια εξίσου αμείλικτη εθνική και φυλετική προσωπογραφία. Ο μικρόκοσμος του μυθιστορήματος αυτού είναι μια μαγική εικόνα που κάτω απ' το προσωπικό ανθρώπινο δράμα κρύβει την κοινωνική περιπέτεια των δέκα φυλών του Ισραήλ: η Πολωνέζα Ilana, ο Ρώσος Alec, ο Γερμανός Manfred, ο Αφρικανός Michel, ο Ιταλός Roberto, πιασμένοι στα γρανάζια της σύγχρονης πραγματικότητας αγωνίζονται να βρουν τον εαυτό τους και να επιβιώσουν, τόσο ηθικά και κοινωνικά όσο και εθνικά. Οι λυρικές εξάρσεις της Ilana, ο πικρόχολος σαρκασμός του Alec, η κωμική, στομφώδης ρητορεία του Michel και η ουαϊλδική, σχεδόν, οξύτητα του Manfred δίνουν ανάγλυφο το χαρακτήρα των προσώπων και προσδιορίζουν τα ιδιαίτερα φυλετικά χαρακτηριστικά τους. Οι διαφορές, ωστόσο, δεν πρέπει να γίνονται αιτία ψυχρότητας, αλλά αφορμή προσέγγισης - εξ ου και η συμβολική ένωση των τριών συζύγων στο τέλος, η οποία υποδηλώνει την επιθυμία για την εξάλειψη των μικροτήτων και των δίχως νόημα αψιμαχιών και υπογραμμίζει την ανάγκη της αρμονικής συμβίωσης και της αλληλεγγύης μεταξύ των ανθρώπων.

Στην απόδοση ακολούθησα πιστά το ύφος και τις προθέσεις του συγγραφέα. Προσπάθησα να μην ισοπεδώσω το κείμενο μ' ένα ενιαίο γλωσσικό και εκφραστικό μέσο κι έτσι μετέφερα... ασύστολα στα Ελληνικά τις ανορθογραφίες και ασυνταξίες του ημιαναλφάβητου Boaz και προσέδωσα στο νεοφώτιστο φανατικό Michel τη χρήση μιας πομπώδους ψευτοκαθαρεύουσας η οποία υπογραμμίζει την κωμικοτραγική του διάσταση. Άφησα ανέπαφες τις ξενικές εκφράσεις-κλισέ, οι οποίες εμπεριέχουν πλήθος αναφορών και παρέθεσα σημειώσεις όπου έκρινα ότι αυτό ήταν απαραίτητο. Βέβαια τα συμφραζόμενα πάντοτε βοηθούν στην κατανόηση παρόμοιων σημείων και συχνά διαμορφώνουν και τη σημασία τους.

Το Μαύρο Κουτί μετέφρασα με βάση την αγγλική μετάφραση του Nicholas de Lange σε συνεργασία με το συγγραφέα (εκδόσεις Chatto & WIindus Ltd., 1988). Για την απόδοση των βιβλικών εκφράσεων χρησιμοποίησα τη μετάφραση των Εβδομήκοντα στην έκδοση της Αγίας Γραφής από τον Κ. Κουμουνδουρέα, τη Μετάφραση των Ιερών Γραμμάτων εκ των Θείων Αρχετύπων από την Ελληνική Βιβλική Εταιρία (Αθήνα 1960) και τη μετάφραση των Ψαλμών του Δαβίδ από τον Κ. Φριλίγγο (εκδόσεις Τα Νέα Βιβλία, Αθήνα 1947). Επίσης συχνά ανέτρεξα στο Τοπογραφικό και Ιστορικό Λεξικό του Ιωσήπου (έκδοση Λειψίας, Verlag von L. Fernau 1897).

Ευχαριστώ όλους όσοι μου συμπαραστάθηκαν και πρόσφεραν τη γνώση και τη συνδρομή τους στο εγχείρημα αυτό.

(Αθήνα, Αύγουστος 1990)

ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Το κείμενο αυτό πρωτοδημοσιεύτηκε ως πρόλογος στην ελληνική έκδοση του μυθιστορήματος του Amos Oz Το Μαύρο Κουτί που κυκλοφόρησε το 1991 από τις εκδόσεις Ψυχογιός (σε δική μου μετάφραση από τα Αγγλικά).