Μαστοριές του Έρωτα & του Διαβόλου - Τέσσερις μεσαιωνικές γαλλικές φάρσες

I. Ο ΑΓΑΠΗΤΙΚΟΣ (L'AMOUREUX)

Κλασικό σχήμα του μεσαιωνικού λαϊκού θεάτρου, ο καλόκαρδος, εύπιστος και αφελής σύζυγος, το παμπόνηρο έτερόν του ήμισυ και ο εύγλωττος αλλά φοβιτσιάρης εραστής αποτελούν την πρωταγωνιστική τριάδα και σ' αυτή την "πολύ ωραία και χαρωπή φάρσα του Αγαπητικού", όπως χαρακτηρίζεται στο πρωτότυπο. Πυρήνας της είναι το απροσδόκητο, που βρίσκεται συνεχώς μπροστά στους πρωταγωνιστές αναγκάζοντάς τους να καταφεύγουν σε παράλογες λύσεις και να δημιουργούν, συνειδητά ή ασυνείδητα, εξωφρενικές παρεξηγήσεις, με τη σιωπηρή συνενοχή του θεατή ο οποίος, απ' την πλευρά του, γνωρίζει όσα εκείνοι αγνοούν. Θύματα αυτής ακριβώς της άγνοιας, πέφτουν από τη μια γκάφα στην άλλη, προκαλώντας εκείνο το γέλιο που ο Bergson το ονομάζει "γέλιο ανωτερότητας" κι αφήνοντας στο τέλος μια αδιόρατη πίκρα, καθώς κανένα ψέμα δεν ξεσκεπάζεται και το αμάρτημα δεν μένει απλώς ατιμώρητο, αλλά μάλιστα επισφραγίζεται από την πλήρη ανοχή του συζύγου. Η κωμικοτραγική αυτή ιστορία μένει δίχως κάθαρση, σχεδόν ανολοκλήρωτη, υπογραμμίζοντας για μια ακόμα φορά την ανάγκη της κοινωνίας για τα έστω και συμβατικά διαπροσωπικά πλέγματα, ακόμα κι όταν αυτά υποσκάπτονται από μια επίσης δεδομένη αθέμιτη ηθικά συμπεριφορά, όπως είναι η μοιχεία στη συγκεκριμένη περίπτωση.

Στην απόδοση του κειμένου αυτού κράτησα την ελευθεροστομία και το συχνά ψευτολόγιο ύφος του. Θεώρησα σκόπιμο να καταργήσω τον πληθυντικό ανάμεσα σε συζύγους και εραστές, διότι δεν έχει καμιά λειτουργικότητα για το Νεοέλληνα θεατή - όχι όμως στη συζήτηση του γιατρού με το σύζυγο: εδώ η προσποιητή ευγένεια μεταξύ τους εμπεριέχει κάποια ειρωνεία, καθώς και μια κωμική δουλοπρέπεια και απ' τις δυο πλευρές. Καθώς, τέλος, το μετρικό σχήμα του πρωτοτύπου είναι πολύ δύσκολο να μεταφερθεί... αναίμακτα στα Ελληνικά, χρησιμοποίησα πρόζα, κρατώντας όμως, όσο μου ήταν δυνατό, την προσωδία και τον εσωτερικό ρυθμό της φράσης.

II. Ο ΚΥΡ-ΜΙΜΕΝ ΜΑΘΗΤΗΣ (MAISTRE MIMIN ESTUDIANT)

Ασυνήθιστα εκτενής και πολυπρόσωπη σε σχέση με τις άλλες φάρσες, η "χαρωπή φάρσα του Κυρ-Μιμέν" πρωτοτυπεί και θεματολογικά, εφόσον καταπιάνεται όχι πια με ηθικό, αλλά γλωσσικό (και κατά συνέπεια πολιτισμικό) παραστράτημα. Το κεντρικό πρόσωπο, από το οποίο ξεκινά και στο οποίο καταλήγει όλος ο προβληματισμός και η δράση του έργου, είναι μια κάπως "τραβηγμένη", γελοιογραφική εκδοχή του "σχολαστικού" (pedant), του αρχαιόπληκτου λατινιστή ο οποίος αποδέχεται αλλά και υιοθετεί ένα εκφραστικό όργανο και μια συμπεριφορά ξένη όχι μόνο προς τη δική του ιδιοσυγκρασία, αλλά και προς την ίδια την ψυχοσύνθεση και τη νοοτροπία του κοινωνικού στρώματος από το οποίο προέρχεται.

Γέννημα του παρθένου, αδιάβρωτου από τη λεγόμενη "πνευματική καλλιέργεια" λαού, ο οποίος δημιουργεί τη γλώσσα για να εξυπηρετήσει ουσιώδεις εκφραστικές και επικοινωνιακές του ανάγκες - και που, γι' αυτόν ακριβώς το λόγο, πρέπει να θεωρηθεί ότι τη χειρίζεται παραδειγματικά - ο κυρ-Μιμέν είναι το "απολωλός πρόβατο" που πρέπει με κάθε τρόπο να επανέλθει στην τάξη. Τη δύσκολη αυτή επιχείρηση θ' αναλάβουν όχι οι άντρες, που είναι έμμεσα και άμεσα υπεύθυνοι για την κατάντια του Μιμέν (ο πατέρας που τον έστειλε στο σχολείο, ο δάσκαλος που ενθάρρυνε και πέτυχε πέρα κι απ' τις δικές του προσδοκίες τον... εκλατινισμό του), αλλά οι γυναίκες, που σύμφωνα με το συγγραφέα του έργου, κανείς και τίποτα δεν μπορεί να αντισταθεί στην ευγλωττία τους. Το έργο τελειώνει με τη "φεμινιστική" αυτή διαπίστωση, προφητική θα 'λεγε κανείς, καθώς η εκπαίδευση στις μέρες μας έχει σχεδόν ολοκληρωτικά περάσει στα χέρια των γυναικών, κηρύττοντας παράλληλα το θρίαμβο της αγάπης πάνω σε κάθε είδους σοφία, καθώς αυτή η αγάπη βρίσκει τον τρόπο να εκφραστεί ακόμα και μέσα από τις τερατώδεις λατινικούρες που κατά κόρον εκστομίζει ο Μιμέν.

Και στο κείμενο αυτό θεώρησα καλό να αποφύγω την πρόκληση αλλά και τους σκοπέλους της έμμετρης απόδοσης, δεν μπόρεσα όμως να αντισταθώ στους εκπληκτικούς ψευτολατινικούς οκτασύλλαβους των γνωμικών που απαγγέλλει ο Μιμέν κι έτσι μετέτρεψα, όσο γινόταν, τα εκλατινισμένα Γαλλικά του σε αντίστοιχα Ελληνικά, διατηρώντας το μετρικό σχήμα των στίχων. Ιδιόμορφη είναι η γλώσσα του δασκάλου, ο οποίος την προσαρμόζει, όπως άλλωστε και την όλη του συμπεριφορά, σε κάθε νέα κατάσταση που δημιουργείται: η κλίμακα των γλωσσικών στοιχείων που χρησιμοποιεί κυμαίνεται από την αρχαΐζουσα καθαρεύουσα ως την αργκό και φτάνει ως και στο συνδυασμό τους ("είμεθα όντως υποχρεωμένοι να παραδεχθώμεν ότι αι γυναίκες είναι διαόλου κάλτσες"). Στα τραγούδια, τέλος, της VI και VIII σκηνής τους στίχους έγραψα με βάση μεσαιωνικά γαλλικά και ελληνικά πρωτότυπα, συνδυάζοντας στοιχεία από πολλά διαφορετικά δείγματα.

(Αθήνα, Οκτώβριος-Δεκέμβριος 1989)

ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Τα δυο αυτά κείμενα πρωτοδημοσιεύτηκαν στο φυλλάδιο του προγράμματος για τις τέσσερις μεσαιωνικές γαλλικές φάρσες (αποθησαυρισμένες και αποκατεστημένες από τον Andre Tissier) που παρουσίασε - σε παγκόσμια πρώτη παράσταση και με το γενικό τίτλο Μαστοριές του Έρωτα & του Διαβόλου - η θεατρική ομάδα Χορίκιος του Γιώργου Γαλάντη (θέατρο Όρβο, 1990). Οι δύο φάρσες που αναφέρονται ανέβηκαν σε δική μου μετάφραση από τα Γαλλικά (τις άλλες δύο, Η Τούρτα και η Χελόπιτα και Ο Μυλωνάς του οποίου την Ψυχή Οδηγεί ο Διάβολος στην Κόλαση του Andre de la Vigne, μετέφρασε ο Δημήτρης Τσατσούλης, ο οποίος έγραψε και τα αντίστοιχά τους εισαγωγικά σημειώματα).