Η Μεγάλη Φωτιά (2016)

Σμύρνη - Σεπτέμβριος 1922

Η ιστορία των ανθρώπων γράφεται με αίμα. Ο ιστός της δεν υφαίνεται από την ειρήνη, αλλά από τους πολέμους. Τα στιγμιότυπα που τον απαρτίζουν καταγράφονται αποσπασματικά όσο και υποκειμενικά στη συλλογική μνήμη και συνείδηση, περιμένοντας το ξεδιάλεγμα και τη συναρμολόγησή τους από το αντικειμενικό βλέμμα που θα διυλίσει την πεμπτουσία τους ώστε να την αποτιμήσει. Είναι όμως πάντα αντικειμενικό και αξιόπιστο το βλέμμα των ιστορικών; Ή επηρεάζεται (αν όχι κατευθύνεται) σε ποικίλους βαθμούς από πολλές και διαφορετικές συνιστώσες - τις ίδιες, εν μέρει, οι οποίες με οποιονδήποτε τρόπο υποκινούν ή/και καθοδηγούν τα γεγονότα; Είναι δυνατόν να γνωρίζει κανείς σε βάθος όλες τις πτυχές του κάθε ιστορικού επεισοδίου, ακόμα κι αν αυτό αποτέλεσε ορόσημο για τις μετέπειτα εξελίξεις σε παγκόσμιο επίπεδο; Και ποιες αιτίες, όπως και (ιδίως) ποιες συνέπειες, μπορεί να έχει η αποσιώπηση - εσκεμμένη είτε ακούσια - ορισμένων από τις παραμέτρους που το καθόρισαν;

Η Μικρασιατική Καταστροφή είναι πληγή ακόμα νωπή για τη χώρα μας – και όχι μονάχα λόγω της σχετικά μικρής χρονικής απόστασης από τα γεγονότα του 1922, μα και επειδή οι απόγονοι των Ελλήνων προσφύγων από τα παράλια της Μικράς Ασίας αποτελούμε ένα όχι ευκαταφρόνητο τμήμα του πληθυσμού της.

Ίσως, μάλιστα, μερικοί από τους ίδιους τους πρόσφυγες, φορείς ανυπολόγιστα τραυματικών βιωμάτων από πρώτο χέρι, εξακολουθούν να βρίσκονται εν ζωή. Και είναι επίσης πληγή που παραμένει ανοιχτή, λόγω της νευραλγικής γεωγραφικής θέσης την οποία κατέχει η Ελλάδα: μια πηγή εντάσεων που διαιωνίζονται εξαιτίας διεθνών πολιτικών και διπλωματικών σκοπιμοτήτων - εκείνων ακριβώς που εξαρχής τις δημιούργησαν.

Πριν την εκτενέστατη ερείπωση και ερήμωσή της ως επακόλουθο της μάχης του Αλή Βεράν, που σήμανε το μοιραίο για τις ελληνικές δυνάμεις τέλος της Μικρασιατικής Εκστρατείας, η Σμύρνη - μια από τις αρχαιότερες πόλεις της Μεσογείου - ήταν κοσμοπολίτικο λιμάνι, κέντρο πολιτισμού και κόμβος εμπορικής δραστηριότητας, με κυρίαρχη την παρουσία του ελληνικού στοιχείου. Το 1922 δεν ήταν, ωστόσο, η πρώτη φορά που οι Χριστιανοί κάτοικοί της σφαγιάζονταν από τους Οθωμανούς: το 1770, κατά τα λεγόμενα Ορλωφικά (μια καταδικασμένη απόπειρα εξέγερσης των υπόδουλων Ελλήνων, υποκινούμενη από τους Ρώσους) και το 1797, σε αντίποινα για το φόνο ενός γενίτσαρου από Χριστιανούς, καθώς και στη διάρκεια της Ελληνικής Επανάστασης, είχαν χάσει τη ζωή τους χιλιάδες Έλληνες, Αρμένιοι αλλά και Ευρωπαίοι. Η πόλη είχε επίσης υποφέρει επανειλημμένα στο παρελθόν από πυρκαγιές, σεισμούς και επιδημίες πανώλης. Η "μεγάλη φωτιά" του 1922 (η πυρπόληση της Σμύρνης από το στρατό του Kemal Ataturk) κατέστρεψε τον Κάτω Μαχαλά, δηλαδή ολόκληρη την περιοχή ανάμεσα στην αρμενική συνοικία - από όπου ξεκίνησε, με την ανατίναξη της αρμενικής εκκλησίας του Αγίου Νικολάου - και τον Άγιο Ιωάννη (Σχοινάδικα).

Την αφορμή για να ασχοληθεί με το συγκεκριμένο γεγονός έδωσε στον Αμερικανό ιστορικό και πρώην δημοσιογράφο Lou Ureneck η εξέχουσα συμβολή του συμπατριώτη του, Μεθοδιστή πάστορα Asa Kent Jennings, στη φυγάδευση άνω των 350.000 Αμερικανών, Ελλήνων και Αρμενίων από τη φλεγόμενη πόλη και το μένος των τουρκικών στρατευμάτων. Ο μικρόσωμος, κυφός εξαιτίας παλιάς ασθένειας (φυματίωσης) ιερωμένος, που βρισκόταν εκείνο τον καιρό στη Σμύρνη με την οικογένειά του για λογαριασμό της YMCA (της αμερικανικής ΧΑΝ), συγκλονισμένος από την τραγωδία, κίνησε γη και ουρανό και έβαλε κυριολεκτικά λυτούς και δεμένους, ώστε να πείσει το αμερικανικό και το ελληνικό Πολεμικό Ναυτικό να του παραχωρήσουν πλοία για τη μεταφορά των αμάχων, τον Kemal να επιτρέψει την αναχώρησή τους και την ελληνική ηγεσία να... ενδιαφερθεί για τα τεκταινόμενα και την τύχη των διασωθέντων. Το κατόρθωσε με τη συνδρομή - κυρίως - του Αμερικανού προξένου στη Σμύρνη και ποιητή George Horton (του οποίου η σύζυγος ήταν Ελληνίδα), του αξιωματικού του αμερικανικού Ναυτικού Halsey Powell και του Έλληνα υποναυάρχου Ιωάννη Θεοφανίδη, ο οποίος διέθεσε στον Jennings τον ασύρματο του θρυλικού από τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο θωρηκτού Κιλκίς, για να επικοινωνεί μέσω κρυπτογραφημένων μηνυμάτων με την ελληνική κυβέρνηση.

Η ανυποχώρητη αποφασιστικότητα του Jennings, το ακαταπόνητο θάρρος του μπροστά σε εμπόδια ουσιαστικά ανυπέρβλητα, επικίνδυνα για την ίδια του τη ζωή, προκειμένου να σώσει τους συνανθρώπους του από βέβαιο και φρικτό θάνατο, ενέπνευσε στον Ureneck τη συγγραφή του ιστορικού αφηγήματος Η Μεγάλη Φωτιά (The Great Fire), που πρωτοβγήκε το 2015 στην Αμερική από τις εκδόσεις HarperCollins. Στην Ελλάδα κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Ψυχογιός (σε θαυμάσια μετάφραση του Χρήστου Καψάλη και με υποβλητικό εξώφυλλο του Δημήτρη Χαροκόπου) τον Οκτώβριο του 2016, ενώ ανατυπώθηκε τον Ιούνιο του 2017.

Κατόπιν μακρόχρονης και εξονυχιστικής προσωπικής έρευνας και της μελέτης πλήθους σχετικών πηγών, ο συγγραφέας προσφέρει μια "έμμεση μαρτυρία" διανθισμένη με πλούτο πληροφοριών και ένα εξαιρετικό, ένθετο φωτογραφικό δεκαεξασέλιδο σε ιλουστρασιόν χαρτί. Αν και το κεντρικό του θέμα σίγουρα προσφέρεται για μια "συναισθηματική" προσέγγιση της ιστορίας, ο Ureneck δεν προσφεύγει σε τέτοιου είδους ευκολίες ή τεχνάσματα. Επιχειρεί μονάχα να καταδείξει την αλήθεια μέσα από την ωμή, ξεκάθαρη έκθεση των γεγονότων, παραθέτοντας στοιχεία που για περίπου έναν αιώνα είχαν μείνει καταχωνιασμένα στο σκοτάδι του πολιτικού και διπλωματικού παρασκηνίου και κατοχυρώνοντας τις θέσεις του με ένα λεπτομερέστατο επίμετρο επεξηγηματικών σημειώσεων και παραπομπών.

Οι πράξεις σχεδόν πάντοτε κρίνονται απ' το αποτέλεσμα και τον αντίκτυπό τους σε ευρύτερο πλαίσιο, ανεξαρτήτως των προθέσεων που τις παρακίνησαν ή των παραγόντων που τις εξώθησαν. Σε ώρες κρίσης, το ειδικό βάρος της ατομικής συνεισφοράς στο καλό του συνόλου τείνει να εκμηδενίζεται μέσα στο "μεγαλύτερο σχέδιο" των πραγμάτων (ακόμα λιγότερο γνωστή από το παράτολμο εγχείρημα του Jennings είναι, για παράδειγμα, η πρωτοβουλία ενός Ιάπωνα καπετάνιου, ο οποίος αυθόρμητα και δίχως κανέναν δισταγμό άδειασε το πανάκριβο εμπόρευμα του πλοίου του στη θάλασσα, ώστε να παραλάβει όσους πρόσφυγες χωρούσαν). Οι περιπτώσεις σαν του Jennings επαναφέρουν το σημείο εστίασης στον κάθε άνθρωπο ως ξεχωριστή οντότητα και όχι ως ανάξιο λόγου συστατικό μιας απρόσωπης μάζας, γι' αυτό είναι ιδιαίτερα σημαντικό να έρχονται στο φως. Και επίσης - όπως καίρια επισημαίνει ο Ureneck - η καλλιέργεια της ιστορικής μνήμης αποτελεί ζήτημα κεφαλαιώδους σημασίας, διότι εάν μια χώρα δεν αναγνωρίζει και δεν συντηρεί την ιστορία της, δεν είναι δυνατόν να πάει ποτέ μπροστά.

(Αθήνα, Ιούνιος 2017)

ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Το κείμενο αυτό πρωτοδημοσιεύτηκε στο διαδικτυακό περιοδικό Διάστιχο (16.6.17).