Συνέντευξη στη Δήμητρα Σιδερή (2003)

Το παιδικό βιβλίο & η εικονογράφησή του

Η παρακάτω συνέντευξη μου ζητήθηκε από την τότε φοιτήτρια Δήμητρα Σιδερή (στην οποία και την παραχώρησα), στο πλαίσιο σχετικής εργασίας της και με αφορμή τα εγκαίνια της έκθεσης μαθητικών έργων ζωγραφικής από σχολεία της ανατολικής Αττικής ("ένα εικαστικό, παράδοξο και αινιγματικό ταξίδι στον κόσμο της φαντασίας") στις Αίθουσες Λόγου & Τέχνης της Στοάς του Βιβλίου (1-4 Οκτωβρίου 2003). Δεν γνωρίζω αν και πού δημοσιεύτηκε ή πώς χρησιμοποιήθηκε τελικά.

Ποια νομίζετε πως πρέπει να είναι η σχέση εικόνας και κειμένου στα παιδικά βιβλία;

Συνήθως εξαρτάται από την ηλικία των παιδιών στα οποία απευθύνονται τα βιβλία. Όσο μεγαλώνουν τα παιδιά, η σχέση εικόνας-κειμένου γίνεται αντιστρόφως ανάλογη. Τα μικρότερα παιδιά έχουν μεγαλύτερη ανάγκη την εικόνα, γιατί μέσω αυτής κεντρίζεται το ενδιαφέρον τους, οξύνεται η παρατηρητικότητα και καλλιεργείται η φαντασία τους. Γι' αυτό, άλλωστε, βλέπουμε ότι σε βιβλία που απευθύνονται σε πολύ μικρά παιδιά το κείμενο είναι από απλή "λεζάντα" έως ανύπαρκτο, ενώ στα βιβλία της λεγόμενης "νεανικής" λογοτεχνίας η εικονογράφηση μπορεί και να λείπει εντελώς.

Ποιες είναι οι τεχνικές που χρησιμοποιείτε συνήθως στην εικονογράφηση του παιδικού βιβλίου;

Η τεχνική μου είναι ενιαία σε ό,τι είδους κείμενο και αν εικονογραφήσω. Χρησιμοποιώ συνήθως μεικτές τεχνικές και πειραματίζομαι με διάφορα και συχνά ετερόκλητα υλικά. Τα αγαπημένα μου είναι η σινική μελάνη, οι νερομπογιές, τα χρωματιστά μολύβια, οι ρευστές μπογιές με χρυσόσκονη (glitter paints), οι χαλασμένοι μαρκαδόροι που δίνουν ενδιαφέροντα αποτελέσματα στο χρωματισμό επιφανειών, το κάρβουνο διαφόρων χρωμάτων, τα παστέλ και οι σκόνες αγιογραφίας. Επίσης ασχολούμαι πολύ με το φωτογραφικό κολάζ και το ασπρόμαυρο ή έγχρωμο σκίτσο και μου αρέσει να τα συνδυάζω μεταξύ τους.

Ποια είναι η τεχνοτροπία σας στην εικονογράφηση του παιδικού βιβλίου;

Το γελοιογραφικό σκίτσο, έγχρωμο ή ασπρόμαυρο και το φωτογραφικό κολάζ, είτε αυτόνομα είτε σε συνδυασμό μεταξύ τους.

Ποια είναι η σημασία των χρωμάτων στην εικονογράφηση του παιδικού βιβλίου;

Τα χρώματα είναι πολύ σημαντικό στοιχείο της εικονογράφησης - και όχι μόνο στα παιδικά βιβλία. Προσωπικά με συναρπάζουν τα έντονα χρώματα και οι "χτυπητές" αντιθέσεις που ξαφνιάζουν το μάτι, γι' αυτό και καμιά φορά συνδυάζω χρώματα ή αποχρώσεις που θεωρητικά δεν ταιριάζουν μεταξύ τους. Υπάρχει βέβαια και η άποψη ότι η εικόνα χωρίς χρώματα (απλό σκίτσο) αρέσει επίσης στα παιδιά, γιατί μπορούν να τη χρωματίσουν μόνα τους. Δεν μπορώ όμως να πω ότι τη συμμερίζομαι απόλυτα.

Ποια η σημασία των σχημάτων στην εικονογράφηση του παιδικού βιβλίου;

Ο ποιητής Walt Whitman γράφει: "Outline! [...] It is not chaos [...] it is form, union, plan", δηλαδή: "Περιγράμματα! [...] Δεν είναι χάος [...] αλλά μορφή, ενότητα, σχέδιο". Το σχήμα είναι το παν, ακόμα και αν δεν γίνεται άμεσα ορατό στην εικόνα. Τα πάντα στη φύση, εξάλλου, είναι περίγραμμα και συμμετρία. Αυτό βέβαια δεν σημαίνει ότι πρέπει να παρασυρόμαστε στη βασανιστική "σχηματοποίηση" των μορφών και των αντικειμένων, η οποία εγκλωβίζει τη φαντασία και περιορίζει τους ορίζοντες της σκέψης, αλλά πάντοτε πρέπει, έστω και "υπόγεια", να υπάρχει στην εικόνα οργάνωση και λογική. Είναι όπως ο σκελετός, που στηρίζει το σώμα χωρίς να φαίνεται.

Ποια είναι η σχέση φιγούρας και χώρου εικόνας;

Ο χώρος μιας σελίδας βιβλίου είναι εξ ορισμού περιορισμένος. Ανάλογα με το πόση έμφαση θέλουμε να δώσουμε στη φιγούρα, είτε πρόκειται για πρόσωπο είτε για αντικείμενο, της δίνουμε το αντίστοιχο "zoom". Πιστεύω όμως ότι ιδιαίτερα στα βιβλία που απευθύνονται σε μικρά παιδιά, η φιγούρα δεν πρέπει να "πνίγει" την υπόλοιπη εικόνα, να έχει δηλαδή διαστάσεις δυσανάλογες με αυτήν (π.χ. ένα υπερβολικό "close up" - "κοντινό πλάνο" - σε κάποιο πρόσωπο) γιατί ίσως φανεί τρομακτική ή απωθητική στο παιδί. Ήδη τα μικρά παιδιά έχουν εντελώς διαφορετική σχέση με το χώρο και τα πράγματα απ' ό,τι οι μεγάλοι και η φαντασία τους μπορεί να δώσει υπερβολικές διαστάσεις σε ό,τι ένας μεγάλος θεωρεί απλό και δεδομένο. Δεν πρέπει λοιπόν να νιώθουν μειονεκτικά ή "απειλούμενα" ούτε από το πραγματικό τους περιβάλλον, ούτε από τα πρόσωπα και τα αντικείμενα που απεικονίζονται στα βιβλία.

Ποιες δυσκολίες συναντάτε όταν εικονογραφείτε βιβλίο του οποίου συγγραφέας δεν είστε εσείς;

Ποτέ ως τώρα δεν έχω εικονογραφήσει δικό μου βιβλίο. Τα βιβλία που γράφω εγώ είναι για μεγάλους, οπότε δεν έχουν εικονογράφηση - κακώς, κατά τη γνώμη μου! Ένας από τους σπουδαιότερους λόγους για τους οποίους τα βιβλία για μεγάλα παιδιά και ενήλικες συνήθως δεν εικονογραφούνται είναι το κόστος, αφού το κείμενό τους είναι μεγαλύτερο σε έκταση και απαιτεί περισσότερο χαρτί και μελάνι. Η μεγαλύτερη δυσκολία που έχω αντιμετωπίσει σε εικονογράφηση βιβλίου ήταν η διαφωνία όχι του συγγραφέα, αλλά του υπεύθυνου της έκδοσης, με το ύφος και την τεχνική μου. Κατά κανόνα έρχομαι από την αρχή σε συνεννόηση με το συγγραφέα για το τι ακριβώς θέλει και βρίσκουμε μαζί τη "χρυσή τομή" ανάμεσα στο πνεύμα του βιβλίου του και το δικό μου προσωπικό ύφος.

Τι γνώμη έχετε για τον "εθισμό του παιδιού στην πληθωρική δυναστεία της εικόνας";

Η δυναστεία της εικόνας είναι πληθωρική έτσι κι αλλιώς και δεν εθίζονται σ' αυτήν μόνο τα παιδιά. Άλλωστε, η όραση είναι η ισχυρότερη από τις αισθήσεις και οι οπτικές εντυπώσεις υπερτερούν όλων των υπόλοιπων. Στην αρχή αυτή στηρίζονται τα λογότυπα των εταιριών, τα διαφημιστικά φυλλάδια, το "στήσιμο" των σελίδων σε εφημερίδες και περιοδικά, τα εξώφυλλα των βιβλίων και βέβαια οι εκπομπές της τηλεόρασης. Είναι απόλυτα φυσικό και φυσιολογικό να προσελκύεται το παιδί περισσότερο από τις εικόνες και λιγότερο από το κείμενο. Πιστεύω πως στον τομέα αυτόν ισχύει για τα παιδιά ό,τι ακριβώς και για τους μεγάλους, αν και για τα παιδιά, που είναι πιο εύκολο να εντυπωσιαστούν ή να επηρεαστούν θετικά και αρνητικά απ' ό,τι οι μεγάλοι, το θέμα είναι ίσως πιο λεπτό λόγω των ψυχολογικών επιπτώσεων.

Ποιες είναι κατά τη γνώμη σας οι διαφορές μεταξύ παιδικού εικονογραφημένου βιβλίου και κόμικς;

Στο εικονογραφημένο βιβλίο κυρίαρχο ρόλο παίζει κατά κανόνα το κείμενο, ενώ στο κόμικ το κείμενο υπηρετεί κυρίως την εικόνα - χωρίς όμως αυτό να είναι απόλυτο. Πιστεύω ότι το κόμικ είναι μια πολύ σπουδαία και πολύπλευρη μορφή τέχνης, γιατί συνδυάζει το γραπτό λόγο και την εικόνα με τις βασικές τεχνικές που χρησιμοποιούνται σε μια κινηματογραφική ταινία - διανομή ρόλων, σχεδιασμό σκηνικών και κοστουμιών, "μακιγιάζ", σκηνοθεσία, κίνηση μιας υποθετικής "κάμερας" σε χώρους και πρόσωπα, ειδικά εφέ, ακόμα και μοντάζ. Ένα κόμικ μπορεί να είναι το ίδιο "καλό" ή "κακό", καλαίσθητο ή αντιαισθητικό, ωφέλιμο ή βλαβερό με ένα εικονογραφημένο βιβλίο, ανάλογα με τις ικανότητες και τις προθέσεις των δημιουργών του.

Οι προτάσεις σας σχετικά με τα κόμικς ώστε να μπορούν να χρησιμοποιούνται από τα παιδιά χωρίς να παρουσιάζουν πολλά μειονεκτήματα.

Αν είχα να προτείνω κάτι, θα το πρότεινα τόσο στους δημιουργούς κόμικς για παιδιά όσο και στους συγγραφείς και τους εικονογράφους βιβλίων για παιδιά - δεν κάνω διαχωρισμό, γιατί για μένα το κόμικ αυτό καθαυτό δεν είναι εξ ορισμού "κακό", βλαπτικό ή κατηγορητέο. Σε κάθε περίπτωση το ζητούμενο πρέπει να είναι η ποιότητα και ο σεβασμός στα παιδιά που θα διαβάσουν το βιβλίο ή το κόμικ, όπως άλλωστε σε κάθε μορφή τέχνης ο δημιουργός πρέπει να υπολογίζει και να σέβεται το κοινό του. Το παιδί είναι ένας ιδιόμορφος αποδέκτης της τέχνης και γι' αυτόν ακριβώς το λόγο δεν πρέπει σε καμιά περίπτωση να υποτιμάται η νοημοσύνη και η κριτική του ικανότητα.

Ποιες νομίζετε ότι είναι οι διαφορές εικονογραφημένου βιβλίου και βιβλίου με εικόνες;

Η απάντηση νομίζω ότι βρίσκεται μέσα στην ίδια την ερώτηση. Στο εικονογραφημένο βιβλίο το κείμενο είναι ο "πρωταγωνιστής", ενώ στο βιβλίο με εικόνες μπορεί και να μην υπάρχει καθόλου κείμενο.

Παιδαγωγικές προκαταλήψεις και μονομερείς αξιολογικές κρίσεις πιστεύετε ότι περιορίζουν ακόμα και σήμερα την δυναμική της εικονογράφησης;

Δυστυχώς κατά τη γνώμη μου, εξακολουθεί να επικρατεί η αντίληψη ότι τα παιδιά δεν είναι σε θέση να "συλλάβουν" και να κατανοήσουν το αφαιρετικό, το περίπλοκο, το πολυδιάστατο. Προσωπικά πιστεύω ότι αυτό δεν ισχύει, απλώς οι αντιληπτικοί κώδικες των παιδιών διαφέρουν από των ενηλίκων. Το παιδί είναι απόλυτα ικανό να επεξεργαστεί το ονειρικό και το υπέρλογο στοιχείο - χαρακτηριστικό παράδειγμα τα παραμύθια, που σε κάθε τους μορφή αιχμαλωτίζουν το ενδιαφέρον των παιδιών. Όμως, όπως σημείωσα και πιο πάνω, υπάρχει πολλές φορές η τάση να παραβλέπουμε την ευφυΐα και την κριτική ικανότητα του παιδιού και να του "σερβίρουμε" πράγματα χαζά και ανούσια, νομίζοντας ότι θα του είναι πιο προσιτά και κατανοητά. Όμως έτσι είναι σαν να περπατάμε με τα γόνατα πλάι στο παιδί για να μειώσουμε τη διαφορά του αναστήματος, δίνοντας ένα εντελώς λανθασμένο παράδειγμα, αφαιρώντας από το παιδί τη δυνατότητα εξέλιξης και οδηγώντας το σε περιορισμό των δυνατοτήτων του και σε μια μη ρεαλιστική αντιμετώπιση του κόσμου.

Παρ' όλα τα δείγματα αξιόλογου εικονογραφικού ύφους στην Ελλάδα, νομίζετε ότι η αφελής παιδιάστικη εικονογράφηση επικρατεί ακόμα και σήμερα;

Σε αρκετές περιπτώσεις, ναι. Υπάρχει ακόμα η τάση να συγχέουμε το απλό με το απλοϊκό, το εύληπτο με το αφελές, το κατανοητό με το ανόητο, το συγκεκριμένο με το αυστηρά περιγεγραμμένο. Ο εικονογράφος που απευθύνεται σε παιδιά πρέπει να βρει τη "χρυσή τομή" ανάμεσα στη φρεσκάδα και τη γνησιότητα της παιδικής ματιάς και την απόσταση του ώριμου ανθρώπου από τα πράγματα, έτσι ώστε τα έργα του να είναι αληθινή τέχνη και όχι θλιβερή απομίμηση μιας παιδικότητας την οποία, καλώς ή κακώς, ο ίδιος έχει πια χάσει.

Πιστεύετε ότι η ποσοτική παραγωγή εικονογραφημένων παιδικών βιβλίων είναι ανάλογη με την ποιοτική παραγωγή στις μέρες μας;

Χάρη στις ευκολίες που παρέχει σήμερα η τεχνολογία, το βιβλίο έχει μετατραπεί σε καταναλωτικό αγαθό. Η παραγωγή βιβλίων - και όχι μόνο για παιδιά - είναι τεράστια και ιδιαίτερα για μια μικρή χώρα σαν την Ελλάδα, οι αριθμοί είναι συνταρακτικοί. Είναι επομένως λογικό (και αναπόφευκτο) σε μια τέτοια ανεξέλεγκτη ουσιαστικά παραγωγή να υπάρχουν αρκετά δείγματα ανεπαρκούς ποιότητας.

Ο σημαντικός ρόλος της εικονογράφησης στα παιδικά βιβλία νομίζετε ότι αναγνωρίζεται επαρκώς σε εθνικό και διεθνές επίπεδο;

Αν αναγνωρίζεται επίσημα δεν το ξέρω και δεν μπορώ να πω ότι με ενδιαφέρει ιδιαίτερα. Αυτό που με ενδιαφέρει είναι να τον αναγνωρίζουν τα ίδια τα παιδιά, πράγμα το οποίο ευτυχώς συμβαίνει - και είναι νομίζω το σημαντικότερο, αφού για τα παιδιά δουλεύουμε και σ' αυτά απευθυνόμαστε.

Σε ποιες κατηγορίες θα χωρίζατε τα βιβλία που εικονογραφείτε σε σχέση με τα παιδιά στα οποία απευθύνεστε;

Δεν έχω εικονογραφήσει βιβλία για πολύ μικρά παιδιά. Το φάσμα των ηλικιών το οποίο καλύπτουν τα βιβλία που εικονογραφώ είναι από 6 ως... 600 χρονών! Η τεχνική μου είναι τέτοια που μου επιτρέπει να τη χρησιμοποιώ σε βιβλία διαφόρων κατηγοριών και να την προσαρμόζω σε κάθε είδους κείμενο.

Με ποια κριτήρια αξιολογείτε την εικονογράφηση ενός παιδικού βιβλίου;

Δεν ξέρω αν μου επιτρέπεται να κάνω μια παρόμοια αξιολόγηση. Οι θέσεις και οι αρχές μου εκφράζονται μέσα από τη δουλειά μου. Δεν θα ζωγράφιζα ποτέ κάτι που εμένα δεν θα μου άρεσε να δω ή δεν θα το ενέκρινα τόσο από καλλιτεχνική άποψη, όσο και από άποψη ουσίας. Είμαι υπερβολικά αυστηρή με τον εαυτό μου, αλλά δεν μπορώ να έχω την απαίτηση η δουλειά των άλλων να ανταποκρίνεται στα δικά μου κριτήρια.

Ποιες δυσκολίες αντιμετωπίζετε όταν χρειάζεται να εικονογραφήσετε την κίνηση και τον ήχο;

Η κίνηση δεν είναι πολύ δύσκολο να αποδοθεί, ιδιαίτερα με το σκίτσο που προσφέρει σημαντικές δυνατότητες και λύνει αρκετά προβλήματα τεχνικής. Όσο για τον ήχο, επειδή είμαι και μουσικός, προσπαθώ να αποδώσω με το ύφος και το χρώμα την ατμόσφαιρα που δημιουργεί και τα συναισθήματα τα οποία μου προξενεί, ή τα οποία φαντάζομαι ότι θα προξενούσε σε όποιον τον ακούει. Συχνά μου τυχαίνει να σκέφτομαι τους ήχους σαν χρώματα και τα χρώματα σαν ήχους και από τους συνειρμούς αυτούς προκύπτουν ανάλογες μουσικές ή ζωγραφικές συνθέσεις.

Κατά την εικονογράφηση ποιους παράγοντες λαμβάνετε υπόψη ώστε να είστε σίγουρη ότι τα συναισθήματα που αποτυπώνονται στο χαρτί γίνονται αντιληπτά από τα παιδιά;

Εμπιστεύομαι πάντα το ένστικτο και τη διαίσθησή μου, γιατί με αυτά λειτουργούν σε πρώτο επίπεδο και τα παιδιά. Η εγκεφαλική επεξεργασία γίνεται αργότερα, αν και προσπαθώ να μην είναι αισθητή στον τρόπο με τον οποίο αποδίδω την εικόνα. Συνήθως οι εντυπώσεις που μου δίνει ένα κείμενο στην πρώτη ανάγνωση είναι εκείνες στις οποίες στηρίζω το σύνολο της δουλειάς μου πάνω σ' ένα βιβλίο.

Τι διαφορές προκύπτουν όταν πρόκειται να εικονογραφήσετε βιβλία διαφορετικού λογοτεχνικού είδους;

Όπως είπα και πριν, η τεχνική μου είναι αρκετά ευέλικτη ώστε να ταιριάζει σε βιβλία διαφορετικού είδους χωρίς να αλλοιώνεται η ενότητα του προσωπικού μου ύφους. Τα βιβλία με ποιήματα αφήνουν στον εικονογράφο μεγαλύτερη ελευθερία κινήσεων, γιατί δεν περιορίζουν και τόσο τη φαντασία. Πιο απαιτητική είναι η εικονογράφηση κειμένων που επιβάλλουν την απόδοση συγκεκριμένων προσώπων, χώρων και πραγμάτων - είναι σαν να ακολουθείς κατά γράμμα οδηγίες χρήσης!

(Αθήνα, Οκτώβριος 2003)

ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Ο πλήρης κατάλογος των έντυπων μεταφράσεων, εικονογραφήσεων, συνεντεύξεων & άλλων δημοσιεύσεών μου είναι διαθέσιμος (σε μορφή PDF) ΕΔΩ.